Her yıl 726.000 kişi intihar etmekte ve çok sayıda kişi de bu eyleme teşebbüs etmektedir. Her intihar aileleri, toplumları ve tüm ulusları etkileyen ve geride kalan bireyler için kalıcı sonuçlara yol açan bir yıkım oluşturmaktadır. İntihar, yaşamın her aşamasında yaygın bir olgudur ve 2021 yılında dünya genelinde 15-29 yaş arası bireyler arasında en yaygın üçüncü ölüm nedeni olmuştur.
İntihar vakaları sadece yüksek gelirli ülkelerle sınırlı olmayıp, tüm coğrafi bölgelerde gözlemlenen dünya çapında bir olgudur. Nitekim 2021 yılında dünya genelindeki intiharların yaklaşık %73’ü düşük ve orta gelir düzeyine sahip ülkelerde gerçekleşmiştir.
İntihar konusu, kapsamlı bir halk sağlığı müdahalesi gerektiren ciddi bir halk sağlığı sorunudur. Hızlı, ampirik olarak desteklenen ve sıklıkla maliyet etkin önlemler uygulanarak intiharlar önlenebilir. Etkili bir ulusal müdahale, kapsamlı ve çok sektörlü bir intihar önleme stratejisinin uygulanmasını gerektirir. Küresel ölçekte intihar vakalarına ilişkin öne çıkan bulgular şöyledir:
- İntihar nedeniyle yılda 720.000’den fazla ölüm gerçekleşmektedir.
- İntihar, 15-29 yaş arası gençlerde üçüncü önde gelen ölüm nedenidir.
- Küresel intiharların %73’ü düşük ve orta gelirli ülkelerde meydana gelmektedir.
- İntihar nedenleri arasında sosyal, kültürel, biyolojik, psikolojik ve çevresel faktörler yer almaktadır.
- Önceki intihar girişimleri önemli bir risk faktörüdür.
İntihar vakalarında dezavantajlı gruplar
İntihar ile depresyon ve alkol kullanım bozuklukları gibi ruhsal hastalıklar ve daha önce intihar girişiminde bulunma arasındaki ilişki yüksek gelirli ülkelerde iyi bir şekilde kanıtlanmıştır. Bununla birlikte, intiharların önemli bir kısmı, bireylerin maddi zorluklar, ilişkilerdeki çatışmalar veya sürekli ağrı ve hastalık gibi yaşamın baskılarıyla daha fazla baş edemediği kritik dönemlerde kendiliğinden meydana gelmektedir.
Ayrıca, intihar davranışı olgusu çatışma, felaket, şiddet, istismar, kayıp ve izolasyon hissi deneyimleriyle yakından bağlantılıdır. Ayrıca, mülteciler ve göçmenler, yerli halklar, lezbiyen, gey, biseksüel, transseksüel, interseks (LGBTI) bireyler ve mahkumlar da dahil olmak üzere önyargılarla karşı karşıya kalan marjinalleştirilmiş nüfuslar arasında intihar oranları yükselmektedir.
İntihar vakalarında önleyici tedbirler ve intihar vakalarının yönetimi
İntihar ve kendine zarar vermenin önlenmesi, nüfus, alt nüfus ve bireysel düzeylerde çeşitli stratejilerin uygulanmasıyla sağlanabilir. Dünya Sağlık Örgütü’nün intiharı önleme çabası olan LIVE LIFE (CANLI YAŞAM) ilkeleri aşağıdaki temel kanıta dayalı müdahaleleri belirlemiştir:
Önerilen önlemler arasında böcek ilaçları, ateşli silahlar ve belirli ilaçlar gibi intihar yöntemlerinin ulaşılabilirliğinin kısıtlanması; intiharın sorumlu bir şekilde raporlanmasını teşvik etmek için medya ile iletişim kurulması; gençlerde sosyo-duygusal yaşam becerilerinin teşvik edilmesi; ve intihara meyilli davranışlar sergileyen bireylerin derhal tespit edilmesi, değerlendirilmesi, yönetilmesi ve izlenmesi yer almaktadır. Bu önlemlerin şu temel ilkelerle yakından uyumlu olması gerekir: durum analizi, çok sektörlü işbirliği, farkındalığın artırılması, kapasite geliştirme, finansman, gözetim ve izleme ve değerlendirme. Bu temel ilkelerle ilişkili olarak yapılması gerekenler ilkelere göre başlıklar halinde aşağıda verilmiştir.
- İntiharı Önlemede Durum Analizi
- İntihar ve önleme konusunda arka plan ve güncel profil sağlar.
- İntiharı önleme faaliyetlerinin planlanması ve uygulanması konusunda bilgi verir.
- Ulusal, bölgesel veya yerel olarak yürütülebilir.
- Uzmanlar, paydaşlar ve deneyimli intihar mağdurlarından oluşan özel bir çalışma grubu tarafından yürütülür.
- İntihar oranları, yöntemleri, faktörleri, mevzuatı, hizmetleri ve kaynakları hakkında veri toplar.
- Bir rapor hazırlar ve bunu karar alıcılar, politika yapıcılar ve fon sağlayıcılarla paylaşır.
- Başlıca kaygılar arasında gizliliğin sağlanması, mahremiyetin korunması ve intiharların teşvik edilmesinin önlenmesi yer alır.
- İntiharın Önlenmesi için Çok Sektörlü İşbirliği
- Hükümet sektörleri, sivil toplum ve topluluk grupları arasında işbirliği sağlanmalıdır.
- Bilgi paylaşımını, metodoloji alışverişini ve intiharla ilgili verilerin paylaşımını kolaylaştırır.
- Şeffaflığı ve hesap verebilirliği teşvik eder.
- İşbirliği erken başlamalı ve hazırlıklı olunmalıdır.
- İşbirliği için bir vizyon ve üzerinde anlaşılmış bir katılım yöntemi gerektirir.
- Sağlık dışı sektörler intiharı bir sağlık sorunu olarak görebilir.
- Paydaş rollerinin ve kararlaştırılan eylemlerin net bir şekilde tanımlanması.
- İntiharın Önlenmesi için Farkındalık Yaratma ve Savunuculuk
- Farkındalık yaratma intihar gibi halk sağlığı sorunlarına odaklanır.
- Savunuculuk, suç olmaktan çıkarma veya ulusal intihar önleme stratejileri gibi değişiklikler getirmeyi amaçlar.
- Farkındalık yaratma, topluluk etkinliklerinden ülke çapında kampanyalara kadar çeşitlilik gösterebilir.
- Kampanyalar sürekli, düzenli veya yıllık olabilir ve “şampiyonlar” öncülük edebilir.
- Mesajlar seçilmeli, uyarlanmalı ve kabul edilebilirlik ve etki açısından test edilmelidir.
- Girişimlerin net bir odağı ve insanları destek hizmetleriyle buluşturmak gibi bir eylem çağrısı olmalıdır.
- İntiharın Önlenmesinde Sağlık Alanında Kapasite Geliştirme
- Ulusal veya topluluk düzeyinde kapasite geliştirilebilir.
- Yüksek intihar oranları veya damgalanma meydana geldiğinde gerekli önlemler alınır.
- İntiharın önlenmesi, sağlık çalışanlarının hizmet öncesi veya sürekli eğitimlerine dahil edilebilir.
- Kapasitesi geliştirilecek kaynaklar arasında sağlık çalışanları, acil servis personeli, öğretmenler, gençlik çalışanları öncelikli olarak yer alır.
- Uzman olmayan sağlık çalışanları için Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ)’nün mhGAP Müdahale Rehberi kendine zarar verme/intihar modülü kullanılabilir.
- Kaynakların artırılması için eğiticilerin eğitimi modeli önerilmektedir.
- Eğitim sosyokültürel bağlama uyarlanmalı ve intiharı önleme konusundaki bilgiyi güçlendirmelidir.
- İntiharın Önlenmesinde Finansman
İntiharı önleme fonları genellikle kötü ekonomik koşullar, önceliklendirme eksikliği ve önlenebilir intiharların tanınması nedeniyle sınırlıdır. Talepler sadece hizmet geliştirmeye değil, politika geliştirme ve uygulamaya da odaklanmalıdır. Rehber, intiharın önlenmesi için fon yaratma, bütçe tanımı, potansiyel fon sağlayıcıları araştırma, teklif geliştirme ve ilişkileri sürdürme konularında tavsiyelerde bulunmaktadır. İlgili grupları, iyi finanse edilmiş başarılı intihar önleme müdahalelerinin hikayelerini paylaşmaya teşvik etmektedir. Bu süreç, iyi finanse edilen müdahalelerin etkisinin fark edilmesini sağlayan sürekli bir süreç olmalıdır.
- İntihar Önlenmesinde Sürveyans
Sürveyans (kısaca sistematik veri toplama ve izleme süreci) , LIVE LIFE müdahalelerini yönlendirmek için intihar ve kendine zarar verme hakkında veri sağlayabilir. Kaynaklar arasında nüfus kayıtları, hayati istatistikler, sağlık ve polis kayıtları, sözlü otopsiler ve nüfus temelli anketler yer alır. Temsili yerlerden elde edilen yüksek kaliteli veriler, tüm ülkeden elde edilen düşük kaliteli verilere tercih edilir. Oranlar ve eğilimler de dahil olmak üzere temel bulgular önleme faaliyetlerine rehberlik edebilir. Raporların düzenli olarak yayınlanması, eyleme geçilmesi için çok önemlidir.
Etkili intihar önleme girişimleri, sağlık sektörü, eğitim, işgücü, tarım, iş dünyası, adalet, hukuk, savunma, siyaset ve medya dahil ancak bunlarla sınırlı olmamak üzere toplumun çeşitli sektörlerinin sistematik bir şekilde organize edilmesini ve işbirliği yapmasını gerektirir. İntiharın çok yönlü doğası, kapsamlı ve entegre çabalar gerektirmektedir.
- İntihar Önlenmesinde Sürveyans
İzleme ve değerlendirme, intihar ve kendine zarar vermeyi azaltmada LIVE LIFE (CANLI YAŞAM) gibi müdahalelerin etkinliğini, sunumunu ve verimliliğini değerlendirmek için çok önemlidir. İntihar oranlarındaki değişiklikleri tespit etmek zordur ancak programın başarısını değerlendirmek için gereklidir. Epidemiyologlar, istatistikçiler ve veri toplayıcılardan oluşan uzman bir ekibe ihtiyaç duyulabilir ve akademik kurumlarla ortaklık kurmak faydalı olabilir. Ana hedef intihar ve kendine zarar verme oranlarını azaltmak olmak üzere sonuçlar ve göstergeler tanımlanmalıdır. Net hedefler ve göstergeler finansmanın gerekçelendirilmesi için gereklidir.
İntiharın Önlenmesi için Temel Etkili Müdahaleler
- İntihar araçlarına erişimi sınırlandırın: İntihar araçlarına erişimin sınırlandırılması, intiharı önlemeye yönelik evrensel bir müdahaledir. Bu önlem, tehlikeli böcek ilaçlarının yasaklanmasını, ateşli silahların kısıtlanmasını, atlama alanlarına bariyerler kurulmasını, bağlama noktalarına erişimin sınırlandırılmasını veya diğer önlemleri içerebilir. İntihar davranışının çoğu akut stres faktörlerine verilen bir tepkidir ve ölümcül araçların daha az erişilebilir hale getirilmesi, sıkıntı içindeki bireylerin ölümcül eyleme geçmeden önce zaman geçirmelerini sağlar. Pestisitler, özellikle kırsal kesimde yaşayanların büyük bir kısmının tarımda çalıştığı kırsal alanlarda, tüm küresel intiharların beşte birini oluşturmaktadır. Pestisitlere erişimin kısıtlanması, sağlık bakanlıkları, tarım, düzenleyiciler ve toplum liderleri de dahil olmak üzere çeşitli paydaşların işbirliğini gerektirir. Bu ilke, ulaşım ve bariyerler gibi diğer intihar yöntemleri için de geçerlidir. Aile üyelerinden, bir kişinin risk altında olduğu hanelerden intihar araçlarını kaldırmaları istenebilir. Kanıtlar, bir intihar yönteminin kısıtlanmasının diğerlerinin kullanımını mutlaka artırmadığını göstermektedir.
- Sorumlu habercilik anlayışı sergileyin: Medya, özellikle ünlüleri veya intihar yöntemlerini içeriyorsa, taklit nedeniyle intihar oranlarını potansiyel olarak artırabileceğinden, intiharın sorumlu bir şekilde haberleştirilmesinde medya etkileşiminin önemini vurgulamaktadır. İntihar haberlerini izlemek ve ruh sağlığı sorunları veya intihar düşüncelerinden başarılı bir şekilde kurtulma örnekleri sunmak için ulusal medya organları ve gazeteler veya radyo istasyonları gibi yerel medya kuruluşlarıyla birlikte çalışmayı önermektedir. Ayrıca, zararlı içeriğin tespit edilmesi ve kaldırılmasına yönelik protokollerinin geliştirilmesi için sosyal medya şirketleriyle birlikte çalışılmasını önermektedir.
- Ergenlerde sosyo-duygusal yaşam becerilerini teşvik edin: DSÖ’nün Ergenlerin Gelişmesine Yardım (HAT) rehberleri, ruh sağlığı sorunları açısından yüksek risk altında oldukları için ergenlerde sosyo-duygusal yaşam becerilerini geliştirmenin önemini vurgulamaktadır. HAT, yalnızca intihara odaklanmak yerine, eğitim personelinin eğitimi, güvenli bir okul ortamının sağlanması, destek hizmetleriyle bağlantı kurulması, intihar riski tespit edildiğinde personel için açık politika ve protokoller ve ebeveynlerin ruh sağlığı ve risk faktörleri konusunda farkındalığının artırılması dahil olmak üzere olumlu bir ruh sağlığı yaklaşımı önermektedir. Öğretmenlere, gençlerle intiharı tartışmanın riski artırmadığı, ancak gerektiğinde destek almalarını teşvik ettiği hatırlatılmalıdır.
- İntihar davranışından etkilenen bireylerin erken tespiti, değerlendirilmesi, yönetimi ve takibi yapılır: İntihar davranışları bireyler için önemli bir risk teşkil eder ve gerekli destek ve bakımı almalarını sağlamak için erken teşhis, değerlendirme, yönetim ve takip çok önemlidir. Bu tavsiye, intiharı önlemeyi temel bir bileşen olarak benimsemesi gereken sağlık çalışanları, aile üyeleri ve sağlık sistemleri için geçerlidir. İntihar girişiminde bulunanlara ve intihar nedeniyle yakınlarını kaybedenlere de destek sunulmalıdır. Genellikle bir halk sağlığı önceliği olmadığından, intiharın önlenmesi için savunuculuk yapılması tavsiye edilmektedir.
İntihar Vakalarının Yönetiminde Engeller ve Zorluklar
Toplumsal onaylamama ve yasaklama
Özellikle ruhsal hastalıklara ve intihara yönelik toplumsal onaylamamanın varlığı, intiharı düşünen veya intihar girişiminde bulunan önemli sayıda bireyin yardım aramaktan kaçınmasına ve dolayısıyla gerekli destekten mahrum kalmasına neden olmaktadır. İntiharın önemli bir halk sağlığı sorunu olarak kabul edilmesinin sınırlı olması ve birçok toplumda bu konunun açıkça ele alınmasının kültürel olarak yasaklanması nedeniyle, intiharın önlenmesine yeterince önem verilmemiştir. Şimdiye kadar, intiharı önleme sadece az sayıda ülkenin sağlık öncelikleri arasında yer almıştır ve bu ülkeler arasında sadece 38 ülke resmi olarak ulusal bir intiharı önleme stratejisi oluşturmuştur.
İntiharın önlenmesinde ilerleme kaydedilebilmesi için ülkelerin toplumsal farkındalığı artırması ve sosyal damgalamayı ortadan kaldırması büyük önem taşımaktadır.
Özetle, bu yazımızda küresel ölçekte intihar istatistikleri ve intihar önleme yöntemleri verilerek konu alanında bir farkındalık oluşturulması amaçlanmıştır.
Yaşamı kutsayan ve önceleyen bir anlayış ve bakış açısı kazandırması dileğiyle…
Bilimle ve teknolojiyle kalınız.
Dr.Tevfik Bulut
https://tevfikbulut.net/
Sosyal Araştırma Yöntemleri Bilim Uzmanı & Sanayi ve Teknoloji Uzmanı
Yararlanılan Kaynaklar
- Live life: an implementation guide for suicide prevention in countries. Geneva: World Health Organization; 2021. Licence: CC BY-NC-SA 3.0 IGO.
- World Health Organization (WHO). Suicide. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/suicide.
