Prof. Dr. Levent Öner
Hacettepe Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi, Farmasötik Teknoloji Anabilim Dalı
Afetlerde, acil durumlarda ve nükleer savaş ile ilgili endişelerin arttığı dönemlerde, bazı ilaçların son kullanma tarihlerinin uzatılabilmesi ile ilgili tartışmalar tekrar tekrar gündeme gelmektedir. Yakın geçmişte yaşadığımız Koronavirüs (Covid-19) pandemisinde tedavi ve koruma amacıyla kullanılan bazı antiviral ilaçların ve aşıların son kullanma tarihlerinin geçmiş olduğunu, ancak ilaçla ilgili otoritelerin, son kullanma tarihi geçmiş bazı farmasötiklerin kullanılmasına izin verdiğini, bu durumun da sosyal medyada, yazılı ve görsel basında ilgi çektiğini, yoğun bir tartışma konusu haline geldiğini izledik. Bu yazıda ilaçların son kullanma tarihleri ve raf ömürlerine ilişkin temel bilgiler özetlendikten sonra, ilaçların son kullanma tarihlerinin hangi koşullarda uzatılabileceği ile ilgili bilgiler derlenerek tartışmalara açıklık getirilmesi amaçlanmaktadır.
Son kullanma tarihi, ürünün önerilen koşullarda saklandığında dayanıklı (stabil) kalacağı, ilacın kalitesi, güvenliliği ve etkililiğinin garanti edildiği sürenin bitim tarihidir. Raf ömrü ise, ilacın üretildiği andan “son kullanma tarihine” kadar geçen süredir. Daha ayrıntılı bir açıklama ile son kullanma tarihi, ilaçların önerilen koşullarda saklandığında, belirlenmiş raf ömrü spesifikasyonlarının (özelliklerinin) sınırları içerisinde kalmasının beklendiği ve sonrasında kullanılmaması gerektiğini gösteren, ürünün ambalajında veya etiketinde bildirilmiş sürenin bitimini belirten tarihtir. Bu tarih, ilacın belirli saklama koşulları altında, saklama süresi boyunca, yitiliği (strength) ve saflığı başta olmak üzere tüm spesifikasyonlarının değerlendirildiği stabilite çalışmaları ile belirlenir. Stabilite testlerinin amacı, bir etkin maddenin ya da bitmiş ürünün kalitesinin sıcaklık, nem, oksidasyon ve ışık gibi bir dizi çevresel faktörün etkisi altında zaman içerisinde nasıl değiştiğine ilişkin kanıt sunmak, etkin madde için tekrar-test (retest) süresini veya bitmiş ürün için raf ömrünü ve önerilen saklama koşullarını belirlemektir (1-3).
Stabilite çalışmalarında, bitmiş ürünün saklanması sırasında kaliteyi, etkililiği ve güvenliliği etkileme olasılığı olan ve değişikliklere karşı duyarlı özellikler test edilir. Stabilite çalışmaları kapsamında fiziksel, kimyasal, biyolojik ve mikrobiyolojik testler, koruyucu içeriği (örn; antioksidan, antimikrobiyal koruyucu) ve inhalerlerde iletim sistemleri gibi işlevsellik testleri yapılmaktadır. İlaçla ilgili otoriteler (Amerikan Gıda ve İlaç İdaresi, FDA, Avrupa İlaç Ajansı, EMA, Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu, TİTCK) ilaç üreticilerinin, ürettikleri ilaçların son kullanma tarihlerini belirlemeleri için stabilite çalışmaları yapmalarını zorunlu tutmuştur. Şirketler ruhsat başvurularında; ilaç için önerdikleri son kullanma tarihini, saklama koşullarını ve stabilite testi verilerini sunar. İlacın ruhsatlandırması yapılırken raf ömrü de onaylanır. TİTCK ilaçla ilgili diğer otoriteler gibi stabilite çalışmaları ile ilgili olarak ICH (Uluslararası Uyum Konseyi) rehberlerini benimsemiştir (1-3).
Ülkemizde piyasaya sunulan her ilacın iç ve dış ambalajında son kullanma tarihinin bulunması yasal zorunluluktur. Bir ilacın son kullanma tarihi iç ve dış ambalajında ay ve yıl olarak belirtilir. Son kullanma tarihi ambalajda belirtilen ayın son günüdür. Bir ilacın son kullanma tarihi (expiry date) iç ve dış ambalajında Mayıs 2024 olarak belirtilmişse, bu ilaç 31 Mayıs 2024 tarihinden sonra kullanılmamalıdır. Eğer iç ve dış ambalajında son kullanma tarihi yerinde Mayıs 2024 tarihine kadar veya tarihinden önce kullanılmalıdır (use by veya use before date) ifadesi varsa bu ilaç, bir önceki ayın son gününden sonra (30 Nisan 2024 tarihinden sonra) kullanılmamalıdır. Son kullanma tarihi ülkemizde piyasada bulunan her ilacın QR kodunda da yer almaktadır.
Bu özet girişten sonra yazının devamında, ilaçların raf ömrünün uzatılabilmesi, dolayısı ile son kullanma tarihinin değiştirilebilmesi ile ilgili koşullar ve kurallar, ulusal ve uluslararası yasa ve yönetmelikler dikkate alınarak iki ana başlık altında sınıflanarak açıklanmıştır.
- Afetlerde ve Acil Durumlarda Kullanılan Yaşamsal Öneme Sahip İlaçların Raf Ömrünün Uzatılması
Afetlerde ve acil durumlarda kullanılan ilaçlarla ilgili hemen her ülkenin bir eylem planı ve ulusal stratejisi bulunmaktadır. Hem askeri personelin hem de sivil halkın sağlığı yönünden acil durum hazırlığı yapmak kritik öneme sahiptir. Bu hazırlıkların başında ilaç, aşı ve tıbbi malzemelerin stoklanması gelmektedir. Raf ömrü sonunda stoklanan malzemelerin tamamının yenileriyle değiştirilmesinin getireceği yüksek maliyeti kısabilmek için ABD başta olmak üzere bazı ülkelerde raf ömrü uzatma programları uygulanmaktadır. Belirli ürünlerin uygun koşullarda saklandığı zaman etiketindeki son kullanma tarihinden sonra da stabil kaldığı yapılan testlerle kanıtlandığından, bazı ülkelerde sadece bu kapsamdaki ürünlere raf ömrü uzatma programı uygulanmaktadır. 1986 yılında ABD Savunma Bakanlığı’nın sponsorluğunda, FDA tarafından yürütülen Raf Ömrünü Uzatma Programı (Shelf-Life Extension Program, SLEP) yürürlüğe girmiştir (4). “Raf Ömrü Uzatma Programı” kapsamında, federal stoklarda ve çevresel açıdan kontrol edilen alanlarda depolanan belirli ürünler için, bitmiş ürün özelliklerinin (etkin madde miktarı, parçalanma ürünlerinin miktarları, çözünme hızı vb.) belirlenen sınırlar içinde olduğunun kanıtlandığı periyodik stabilite testleri yapılmakta ve bu testleri geçen ürünlerin raf ömürleri uzatılmaktadır. Federal stoklar, halk sağlığı ile ilgili acil durumlarda ortaya çıkabilecek hastalıkları önlemek veya tedavi etmek için gerekli olabilecek belirli ilaçların depolarıdır. Birçok ülkede, özellikle askeri kuruluşlarda, her yıl kimyasal ve fiziksel olarak kontrol edilen, ilaç stokları bulunmaktadır. Stoklanan bu ilaçlarda yapılan kontrollerde, ilaçların birçoğunun dayanıklı olduğu gösterilmiştir (4,5). Örneğin, 2006 yılında yapılan bir çalışmada (Lyon ve ark.), etkililik açısından test edilen ve son kullanma tarihi geçmiş 122 farmasötik ürünün 2/3’ünün hala dayanıklı ve aylarca kullanım için güvenli olduğu görülmüş, çalışmada yer alan ilaçların son kullanma tarihleri 1 yıldan beş yıla kadar değişen sürelerde uzatılmıştır (6,7). Ekonomik açıdan ele alındığında, 2005 yılında yapılan bir çalışmada testlerin maliyetinin yaklaşık 350.000 dolar olduğu, analiz edilen ilaç ürünlerinin ise yaklaşık 33 milyon dolar değerinde olduğu, dolayısıyla Savunma Bakanlığı’nın ilaçları test etmek için harcadığı her doların, 94 dolarlık önemli bir tasarruf sağladığı belirtilmiştir (6,8).
SLEP’e ek olarak, FDA’nın belirli tıbbi ürünlerin, son kullanma tarihlerinin ötesinde kullanılmasına izin verebileceği başka durumlar da bulunmaktadır. KBRN (kimyasal, biyolojik, radyolojik, nükleer) tehdit ve tehlikelerinde kullanılacak olan ve acil kullanım onayı (Emergency Use Authorization, EUA) verilen tıbbi ürünlerde, ürünün etiketindeki son kullanma tarihinden sonra kullanılmasının güvenli olup olmadığı değerlendirilir. Son kullanma tarihi yaklaşan ürünler, belirlenen koşullarda karantinada bekletilir, izleme veya takip stabilite çalışmalarına ilişkin verilerin uygun bulunmasından sonra son kullanma tarihleri uzatılabilir (4,5). Ülkemizde “Koşullu Ruhsatlandırma (Acil Kullanım Onayı) Başvurusu ve Değerlendirmesi Hakkında Rehber” 13.01 2021 tarihinde yayımlanmış, 06.06.2023 tarihinde güncellenmiştir. Rehberde koşullu ruhsatlandırma kapsamında 2 – 8 °C’de raf ömrü 6 aydan kısa olan aşıların da değerlendirmeye alınabileceği belirtilmektedir (9).
Avrupa Birliği’nde SLEP benzeri bir program bulunmamakla birlikte, Almanya’da ve diğer Avrupa ülkelerinde ilaçların raf ömrünün uzatılmasının uygulanabilirliği konusu tartışılmaktadır. Birçok ülkede raf ömrünü uzatmaya yönelik farklı programlar mevcut olsa da bunların sistematik uygulamalar olmadığı belirtilmektedir (6).
Afetlerde ve Acil Durumlarda Kullanılan Yaşamsal Öneme Sahip İlaçlarda Son Kullanma Tarihin Güncellenmesine İlişkin FDA’da (4) ve TİTCK’da yer alan Örnek Uygulamalar
Covid-19 aşıları
FDA, Pandemi döneminde, Pfizer-Biontech Covid-19, Moderna Covid-19, Janssen Covid-19 aşılarının basılmış son kullanma tarihi yerine, güncellenmiş son kullanma tarihinin dikkate alınmasını bildirmiştir. Aynı uygulama ülkemizde TİTCK tarafından Pfizer-Biontech Covid-19 aşısı için de yapılmıştır.
Covid-19 tedavisinde kullanılan ilaçlar
FDA, Nirmatrelvir ve Ritonavir tabletleri, Molnupiravir tablet ve bazı monoklonal antikor ürünlerinin son kullanma tarihinin uzatılmasını onaylamıştır.
Favipiravir tabletin son kullanma tarihi TİTCK tarafından onaylanarak uzatılmıştır.
Antiviral İlaçlar
FDA, Oseltamivir Kapsül ve Zanamivir Kuru toz inhaler ürünlerinin stoklarda bulunan serilerinin son kullanma tarihini uzatarak güncellemiştir.
Doksisiklin
Şarbonda acil durum hazırlığı ve müdahale amacıyla stratejik stoklarda tutulan belirli doksisiklin serilerinin son kullanma tarihinin uzatılmasına ilişkin güncellemeler yapılmıştır (10).
Mpox (Maymun Çiçeği Virüsü) ve Çiçek Hastalığı Tedavisinde Kullanılan İlaçlar
FDA, yetişkinlerde ve çocuklarda çiçek hastalığının tedavisi için 2018 yılında TPOXX’i (tekovirimat) onaylamış, şubat 2023’te ise 200 mg TPOXX (tekovirimat) injeksiyonunun raf ömrü 24 aydan 42 aya uzatılmıştır. Stratejik ulusal stok (SNS, The Strategic National Stockpile) tarafından sağlanan TPOXX’in etiketine son kullanma tarihi yazılmamıştır, ürün etiketindeki seri numarasından son kullanma tarihine yönlendirilme yapılmaktadır.
Sinir Ajanı (Nerve Agent) Otomatik enjektörleri
FDA, sağlık hizmeti görevlilerine ve acil durum müdahale ekiplerine belirli otomatik enjektörler için son kullanma tarihi uzatma güncellemeleri konusunda uyarıda bulunmuştur.
Potasyum İyodür (KI)
FDA, halk sağlığı acil durum hazırlığı ve radyolojik bir acil duruma müdahale amacıyla stoklanmış KI tabletlerinin raf ömrünü uzatmaya yönelik testlerle ilgili olarak hükümet paydaşları için, “Potasyum İyodür Tabletleri Raf Ömrünün Uzatılması” konusunda rehber yayımlamıştır.
Türkiye’deki Durum ve Uygulamalar
Ülkemizde “kimyasal, biyolojik, radyolojik, nükleer (KBRN) tehdit ve tehlikelere dair görev yönetmeliği” 1/10/2020 tarihli ve 31261 sayılı resmi gazetede yayımlanmıştır. “İnsan ve çevre için tehlikeli durumlara yol açabilecek KBRN tehdit ve tehlikelerine karşı önleyici ve tedavi edici ürün veya ilaçları önceden temin etmek, yeteri kadar stoklamak ve gerekmesi halinde ihtiyaç bölgelerine sevk edilmesini sağlamak, KBRN tehdit ve tehlikelerine karşı toplumu korumak, teşhis ve tedaviye yönelik ilaç, aşı, antidot, serum, antiserum, tıbbi araç ve gereçleri geliştirmek, ilgili kurumlarla bilimsel araştırmaların yapılmasını sağlamak, KBRN ilaç ve antidotları ile diğer benzeri ürünlerin Sağlık Bakanlığının imkan ve kabiliyetleri ölçüsünde test edilerek son kullanma tarihlerinin uzatılmasına yönelik değerlendirme yapmak”, T.C. Sağlık Bakanlığı’nın ilaçla ilgili görev ve sorumlulukları arasında yer almaktadır (11,12).
T.C. Sağlık Bakanlığı tarafından ayrıca “afetlerde ve acil durumlarda sağlık hizmetleri yönetmeliği” de 25/05/2021 tarihli ve 31491 sayılı resmi gazetede yayımlanmıştır. Bu yönetmelikle çeşitli kurum ve kuruluşların görev ve sorumlulukları belirtilmiştir. TİTCK’nın görev ve sorumlulukları arasında; “KBRN vakalarının, salgın ve bulaşıcı hastalıkların tedavisi ve kontrolü için gereken ilaçların, afet ve acil durum bölgesinde hayati önemi haiz ilaç, tıbbî cihaz ve ürünlerin daima bulunabilmesini sağlamak, yurt dışından yapılacak ilaç, tıbbi ve teknik malzeme yardımlarının kabulüne ilişkin işlemleri yürütmek” bulunmaktadır (13).
Ülkemizde Covid-19 pandemisinde, sosyal medya paylaşımlarında; “Covid-19 tedavisinde kullanılan favipiravir etkin maddeli ilacın etiketinin değiştirildiği; son kullanma tarihi geçmiş ilaca, yeni etiket yapıştırılarak hastalara verildiği” ileri sürülmüştür. Tartışmaya neden olan durum Covid-19 tedavisinde kullanılan “favipiravir” etkin maddeli ilacın öncelik verilerek ve kısa süreli stabilite bulguları değerlendirilerek ivedilikle onaylanmasıdır. İzleme veya takip stabilite çalışmalarında sağlanan bulguların değerlendirilerek uygun bulunmasından sonra raf ömrü uzatılmıştır. Yeni son kullanma tarihleri, TİTCK’nın bilgisi ve onayı ile ambalaja yeni etiket eklenerek güncellenmiştir. Aynı şekilde diğer ülkelerle birlikte ülkemizde de uygulanan BioNtech GmbH aşılarının son kullanma tarihleri, üretici firma tarafından yapılan raf ömrü güncellemesi ile uzatılmıştır. Üreticinin yaptığı stabilite çalışmasının sonuçları DSÖ, EMA ve FDA onaylı Paul Ehrlich Enstitüsü tarafından değerlendirilmiş ve 10 Eylül 2021 tarihinden önce üretilip etiketlenen BioNTech mRNA aşıları da dahil olmak şekilde söz konusu tüm aşıların raf ömrü, üretim tarihinden itibaren TİTCK’nın bilgisi ve onayı ile dokuz aya uzatılmıştır.
- Eczanelerden Reçeteli veya Reçetesiz (OTC) Sağlanan Ruhsatlı İlaçların Raf Ömrünün Uzatılması ve Kısaltılması
Pazara sunulduktan sonra, ecza depolarında, hastanelerde, eczanelerde veya hastaların elinde bulunan ilaçlar, farklı koşullar altında saklanmış olabilir. Değişik koşullar altında bekletilen ürünlerin son kullanma tarihlerinin uzatılması, “raf ömrü uzatma programı kapsamı dışında oldukları” için ve “acil kullanım onayı” ile ruhsatlandırılmadıklarından pratik olarak mümkün değildir. Bu nedenle ecza depolarında, hastanelerde, eczanelerde ve hastaların elinde bulunan ilaçların son kullanma tarihi geçmiş ise, bu ürünler kesinlikle kullanılmamalıdır. Hastaların kullanımı için piyasaya sunulan, reçeteli ve reçetesiz ilaçlar için raf ömrü uzatma programı uygulanmamalıdır. Depolarda, eczanelerde ve hastaların elinde bulunan ilaçlar, piyasaya sunulduktan sonra etiketinde belirtilen koşullara uygun saklanmış olsalar bile stok depolarındaki gibi oldukça hassas sabit saklama koşulları (sıcaklık, nem ve ışık) uygulanmamış olabilir. Raf ömrü ancak, ülkemizde TİTCK, Amerika Birleşik Devletleri’nde ise FDA tarafından yürütülen periyodik stabilite testlerinden geçen ürünlerde uzatılabilir, piyasaya sunulan ilaçlarda bu testler yapılamadığından eczanelerden sağlanan ürünler son kullanma tarihinden sonra kesinlikle kullanılmamalıdır.
2.1. Ruhsatlı Bir ilacın Raf Ömrü Hangi Koşullar Sağlanırsa Uzatılabilir
Ruhsatlı bir ilaç ürününün son kullanma tarihini, etiketinde belirtilen onaylı tarihin ötesine uzatmak için, ürünün güvenli ve etkili kaldığını göstermek üzere, ek stabilite testleri gerekir. Uzatılan tarihle ilgili olarak, ürünün kalitesi, etkililiği ve güvenliliği ile ilgili spesifikasyonları bilimsel verilerle desteklenmeli ve tüm yasal gerekliliklere uyulmalıdır.
İlaç üreticisi ruhsatlı bir ürünün raf ömrünü uzatmak için, stabilite taahhütünde belirttiği protokolle başvuruda bulunduğunda; sunulan verilerin daha önce otorite tarafından değerlendirilmiş olan çalışmaların devamı olduğunu, aynı serilerin kullanıldığını, aynı saklama koşullarının ve test yöntemlerinin uygulandığı önceki çalışmanın bir uzantısı olduğunu belirtmelidir. ABD’de FDA’dan ülkemizde ise TİTCK’dan uzatılmış son kullanma tarihine ilişkin onay alındıktan sonra üretilecek yeni serilerin iç ve dış ambalajlarında, uzatılmış yeni son kullanma tarihi yer alır.
2.2. Ruhsatlı Bir İlacın Raf Ömrü Hangi Koşullarda Kısaltılır?
Bazı durumlarda, çok yaygın kullandığımız aynı etkin maddeyi, aynı miktarda içeren, aynı markalı ağrı kesicilerin veya tansiyon ilaçlarının son kullanma tarihlerinin kısaltıldığını görebiliriz, bu oldukça sık rastlanan durumlardan birisidir. Örneğin piyasada bulunan ve raf ömrü 5 yıl olan ağrı kesici bir tabletin daha sonra üretilen serilerinde raf ömrünün 2 yıla indirilerek piyasaya sunulduğunu görebiliriz. Bu durum özellikle formülasyonda, ambalajında, üretim yerinde ve üretim işleminde yapılan değişikliklerden kaynaklanmaktadır (14). İlaç şirketi yapmış olduğu değişikliklerle geliştirdiği üründe stabilite çalışmalarını yeniden başlatmak zorundadır, değişiklikten sonra yetkili otoriteye sunulan stabilite verileri 2 yıllık raf ömrünü garanti ediyorsa, ilacın raf ömrü 2 yıla indirilir, ilacın iç ve dış ambalajında da raf ömrü 2 yıl olarak belirtilir.
Tüm bunların dışında izleme veya takip (follow up) ve devam eden (on going) stabilite bulgularında ürünün spesifikasyon dışına çıktığı gözlenirse, raf ömrü, sorunun saptandığı sürenin altına indirilmelidir.
İlaçların Gerçek Raf Ömürleri ile İlgili Tartışmalar
İlaçların son kullanma tarihleri ilaç şirketleri tarafından belirlenmekte, düzenleyici kurumlar sunulun verileri değerlendirmek dışında sürece dahil olmamaktadır. İlaçların iç ve dış ambalajındaki son kullanma tarihi ilaç şirketlerinin ilaçların güvenliliğini garanti ettiği tarihtir. Bu ifadeden, “son kullanma tarihinden hemen sonra ilaçların etkili olmayacağı, bu tarihten sonra şirketlerin elinde ilaçla ilgili hiçbir veri veya çalışma olmadığı” anlamı çıkarılmamalıdır. Bu nedenle “son kullanma tarihi” terimi ile ilgili olarak bazen yanlış anlaşılmalar ve yanlış değerlendirmeler olabilir. Çünkü bu zaman noktasından sonra birçok ilacın hala kullanılabileceğini gösteren literatür örnekleri bulunmaktadır. Katı ilaç şekilleri başta olmak üzere, piyasada bulunan birçok ilacın son kullanma tarihi genellikle 1 ila 5 yıl arasındadır, 5 yıldan daha uzun süreler için belirlenen son kullanma tarihleri çok nadirdir (6). Şu anda bir farmasötik ürünün gerçek raf ömrünün saptanmasına ilişkin yasal bir düzenleme bulunmamaktadır. Bu nedenle yasal düzenlemeleri yapan otoriteler ve ilaç üreticileri, bazı ürünlerin raf ömrünün daha uzun olduğunu, son kullanma tarihinin aylarca hatta yıllarca uzayabileceğini bilmektedir.
Son kullanma tarihi geçmiş ilaçları kullanmanın en büyük risklerinden birisi, etkin ve/veya yardımcı maddelerin kimyasal yapılarındaki değişiklik nedeniyle oluşan safsızlıklara maruz kalınmasıdır. Son kullanma tarihi geçmiş bir ilacın veya etiketinde belirtilen koşullara göre saklanmadığı için bozulmuş olabilecek bir ilacın kullanılması, istenmeyen yan etkilere ve zehirlenmelere neden olabilir veya parçalanma sonucunda daha düşük bir yitilik (strength) ortaya çıkacağından hastada amaçlanan tedavi sağlanamayabilir, özellikle ciddi bir sağlık sorunu varsa zarar verebilir, hatta ölümcül olabilir.
Göz damlaları gibi ilaçların açıldıktan sonra mikroorganizmalarla kolay kontamine olma olasılıklarına bağlı olarak ekstra komplikasyon riskleri vardır. Son kullanma tarihi geçtikten sonra diğer ilaçlar gibi göz damlaları da asla kullanılmamalıdır. Açıldıktan sonra da etiketinde ve ambalajında belirtilen kullanım süresi (genellikle 30 gün) geçtikten sonra çevreye zarar vermeyecek şekilde imha edilmelidir. Özellikle çocuklar için kullanılan antibiyotik süspansiyonları ise kuru toz halde 25°C’nin altında oda sıcaklığında saklanır, kullanılmaya başlamadan önce sulandırılır (reconstitute edilir) ve süspande halde iç ve dış ambalajında belirtilen koşulda (2°C – 8°C) ve sürede buzdolabında saklanır.
İlaçları Güvenli Şekilde Saklama ve İmha Etme Yolları
İlaçların son kullanma tarihine kadar etkili kalabilmesi için, her ilaç için belirtilen talimatlara uygun şekilde doğru saklamak gerekir. İlaca göre değişen, “25°C’nin altında, karanlık bir yerde” veya” 2°C- 8°C’de buzdolabında saklanmalıdır “şeklinde ambalaj üzerinde yazılan talimatlara her zaman uyulmalı ve ilaçlar çocukların ulaşamayacağı yerlerde saklanmalıdır. Eczaneden alınan her ilacın “nasıl saklanması ve kullanılması gerektiği” konusunda eczacılara danışılmalıdır.
Evlerde ve diğer ortamlarda saklanan tüm ilaçların belirli aralıklarla düzenli olarak kontrol edilmesi ve son kullanma tarihi geçenlerin güvenli bir şekilde imha edilmesi gerekir. Çevremizi korumak için, imha edilecek reçetesiz, reçeteli ilaçlar ve evcil hayvan ilaçları tuvalete veya çöp kutusuna atılmamalı, belediyelerin atık ilaç toplama birimlerine verilmelidir. Eczacılar ilaçla ilgili her konuda olduğu gibi, kullanılmayan veya son kullanma tarihi geçmiş ilaçları imha etmenin uygun yöntemi konusunda da bilgi sahibidir ve yol göstericidir.
Kaynaklar
1. ICH, Stability Testing Of New Drug Substances And Products Q1a(R2). https://database.ich.org/sites/default/files/Q1A%28R2%29%20Guideline.pdf
2. ICH, Evaluation for Stability Data Q1E. https://database.ich.org/sites/default/files/Q1E%20Guideline.pdf
3. TİTCK, Etkin Maddelerin ve Bitmiş Ürünlerin Stabilite Testlerine İlişkin Kılavuz. https://titck.gov.tr/storage/legislation/P22DZYMR.pdf
4. FDA, Expiration Dating Extension, https://www.fda.gov/emergency-preparedness-and-response/mcm-legal-regulatory-and-policy-framework/expiration-dating-extension#mpoxsmallpox,
5. FDA, “Expiration Dates – Questions and Answers, https://www.fda.gov/drugs/pharmaceutical-quality-resources/expiration-dates-questions-and-answers,
6. Zilker M., Sörgel F., Holzgrabe U., A systematic review of the stability of finished pharmaceutical products and drug substances beyond their labeled expiry dates,
Journal of Pharmaceutical and Biomedical Analysis, 166, 222-235, 2019.
7. Lyon R. C., Taylor J. S., Porter D. A., Prasanna H. R., Hussain, A. S. Stability profiles of drug products extended beyond labeled expiration dates, J. Pharm. Sci., 95(7), 1549-1560, 2006.
8. Courtney B, Easton J, Inglesby TV, SooHoo C. Maximizing state and local medical countermeasure stockpile investments through the Shelf-Life Extension Program. Biosecur Bioterror., 7(1), 101-7, 2009.
9. TİTCK, Koşullu Ruhsatlandirma (Acil Kullanım Onayı) Başvurusu Ve Değerlendirmesi Hakkında Kılavuz, https://titck.gov.tr/storage/Archive/2023/contentFile/RD-KLVZ-15%20AC%C4%B0L%20KULLANIM%20ONAYINA%20%C4%B0L%C4%B0%C5%9EK%C4%B0N%20KILAVUZ_49d408e9-d3f1-4a70-a3bd-037a054fbb28.pdf
10. FDA, Extending Expiration Dates of Doxycycline Tablets and Capsules in Strategic Stockpiles Guidance for Government Public Health and Emergency Response Stakeholders, https://www.fda.gov/media/123805/download
11. Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik, Nükleer Tehdit Ve Tehlikelere Dair Görev Yönetmeliği, https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/21.5.3033.pdf
12. Türkiye Afet Müdahale Planı, 2013. https://www.afad.gov.tr/kurumlar/afad.gov.tr/2419/files/afet_mud_pl_resmig_20122013.pdf,
13. Afetlerde ve Acil Durumlarda Sağlık Hizmetleri Yönetmeliği, https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2021/05/20210525-3.htm,
14. FDA, Immediate-Release Solid Oral Dosage Forms: Scale-Up and Post-Approval Changes: Chemistry, Manufacturing and Controls, In Vitro Dissolution Testing, and In Vivo Bioequivalence Documentation, https://www.fda.gov/regulatory-information/search-fda-guidance-documents/supac-ir-immediate-release-solid-oral-dosage-forms-scale-and-post-approval-changes-chemistry
Levent Öner
Hacettepe Üniversitesi’nden mezun olduktan sonra aynı üniversitede Bilim Uzmanlığı ve doktora yapmış, 1989 yılında Doçent, 1995 yılında Profesör olmuştur.
Levent Öner1989 yılında Wellcome Foundation PDL ve Londra Üniversitesi Eczacılık Fakültesi’nde misafir araştırıcı, 1991–1992 yıllarında, ABD’de Illinois Üniversitesi (Chicago), Eczacılık Fakültesi’nde nanotaşıyıcı sistem tasarımı üzerinde doktora sonrası araştırıcı olarak çalışmalar yapmıştır.
1993 yılında Hacettepe Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi, Biyofarmasötik ve Farmakokinetik Bilim Dalı’nın ve Farmasötik ve Biyofarmasötik Bilimler Uygulama ve Araştırma Merkezi’nin (FATUM) kurucu başkanı olmuştur.
Biyoyararlanım ve Biyoeşdeğerlik Tespit ve Değerlendirme Komisyonu’nun kurucu üyesi olarak görev almıştır.
1997-1998 yılları arasında Hacettepe Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi, Eczacılık Teknolojisi Bölüm Başkanı, 2018–2022 yılları arasında Farmasötik Teknoloji Anabilim Başkanı olarak idari görevler yapmıştır.
2000-2016 yılları arasında ilaç endüstrisinde Ar-Ge Laboratuvarının kurulması ve ürün geliştirilmesi süreçlerinde çok sayıda ilaç formülasyon geliştirme projesinin danışmanlığını yapmıştır.
Nanopartiküler ilaç taşıyıcı sistemler, nanokristaller, farmakokinetik, biyoyararlanım ve biyoeşdeğerlik, formülasyon tasarımı ve optimizasyonu, yapay sinir ağları başlıca araştırma alanlarıdır. Bu alanlarda yönettiği yüksek lisans ve doktora tezleri, tamamladığı projeleri, yayımladığı bilimsel makaleleri, kitap bölümleri ve bildirilerinin yanında, uluslararası onaylı 14 formülasyon patenti ve 30 patent başvurusu bulunmaktadır.
Halen H.Ü. Eczacılık Fakültesi, Farmasötik Teknoloji Anabilim Dalı öğretim üyeliği görevini sürdürmektedir.
