Yaşamımızın her döneminde gerek araştırmayı yapan özne gerekse araştırmaya konu nesne konumunda olabiliriz. En azından gözlem yaparak/yapılarak veya deneyimleyerek bunu yaparız. Yapılan araştırmalar ile araştırılmak istenen gerçeklik hakkında veri toplayarak bir sorunun çözümüne ışık tutmak veya sorunun ne olduğunu ortaya koymak için araştırma yaparız. Buraya kadar bahsedilen araştırma amaçlarında herhangi bir sorun bulunmamaktadır. Sorun bizlerin araştırmayı nasıl yaptığıdır. Diğer bir ifadeyle, yapılan araştırmanın hakkını verip vermediğimizdir. Gerek kamu kurumları gerekse araştırma kurumları niteliğindeki üniversiteler sıklıkla belirli amaçlarla yoğun bir şekilde saha araştırması yaparlar. Ancak burada temel sorular şunlar:
- Yapılan bu araştırmaların gerçek manada bilimsel değeri nedir? Başka bir değişle, yapılan bu araştırmaların hakkı ne kadar veriliyor? Bilimsel değeri olmayan bir araştırmanın ekonomik değeri olabilir mi veya olmalı mıdır?
Tamamen kendi fikrimce yani gözlemlerime dayanarak bu soruya cevap vereyim: çok çok azı hariç bu araştırmalar bilimsel olarak vasatın da altında ve ekonomik değeri de olmamalıdır. Bu eksiklik veya hata durumu ülkemiz adına aynı zamanda bir özeleştiridir. Şimdi kalkıp bu konuda Batıyı övecek değilim ancak saha araştırma metodolojisi çok iyi çalışmalar genelde orada daha fazla ve bu tür çalışmalar daha titiz yürütülmektedir. Biz burada istatistiksel analizden bahsetmiyoruz. Bahsettiğimiz şey, verinin nasıl toplandığıdır. Eğer siz veriyi sahadan popülasyonu iyi temsil edecek şekilde toplayamamışsanız hammadde zaten kötü demektir. Bu durumda ne kadar iyi istatistiksel analiz de yapsanız, aslında hammadde yani veri kötü olduğu için iyi ürün veya çıktı elde edilmesi mümkün değildir. İstatistiksel analiz ile veri toplamayı burada birbirine karıştırmamak ve birbirinin yerine kullanmamak gerekir. Çünkü ikisi apayrı alanlar ve kavramlardır. Şimdi sizlerin de tanık olduğu yaygın saha araştırma hatalarından bahsedelim. Ancak şunu da ifade etmek gerekir; burada amacım saha araştırma metodoloji alanına katkı sunmaktır, asla kurum, kuruluşları ve kişileri hedef göstermek değildir. Türkiye’de araştırma metodolojisi alanında tek program olan Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü Sosyal Araştırma Yöntemleri Bilim Uzmanlığı programı mezunu biri olarak evren yerine popülasyon kavramının kullanımının daha uygun olacağını düşündüğümden ifadelerimde popülasyon kavramı kullanılacaktır.
- X araştırma şirketi bir devlet kurumu adına politika girdisi oluşturmak için araştırma yapıyor. Türkiye geneli yapılacak araştırmada güncel veri elde etmek ve maliyetleri azaltmak adına tamsayım yerine örnekleme yapıyor. Buraya kadar doğru bir yaklaşım. Ancak örneklem birimlerini seçerken olasılıklı olmayan yöntem seçerek saha araştırmasına yanlılık katıyor. Sonra belirlediği örneklem birimlerinden elde edilen bulgularla Türkiye geneline yani popülasyona genelleme yapıyor. Burada örneklem birimleri yanlı seçildiği için elde edilen bulgular da yanlılık taşımaktadır. Dolayısıyla bu bulgulara güvenilerek politika üretilmemesi gerekir. Burada şunu da ifade etmeden geçmeyelim. Yabancı şirketler aracılığıyla araştırma yapılırken ülke verisinin de dışarı çıkabileceğini unutmamak gerekir. Bu yüzden ulusal imkanlar kullanılarak ve gerekirse eğitilerek yerli firmalara araştırma yaptırılmasını devlet kurumlarına öneriyorum. Tabiri caizse bu konuda milliyetçi olmak ülkemize maddi ve manevi yarar getirecektir diye düşünüyorum.
- Siyasi parti adına araştırma yapan bir anket şirketi de X partisi adına oy potansiyeli ortaya koymak için Ankara Güvenpark’ta araştırma yapıyor. Anketör önüne gelen kişiye “Hafta sonu seçim olsa hangi partiye oy verirsiniz” diye soru yöneltiyor. Buradan elde edilen bulgularla da Ankara geneline çıkarım yapıyor ve X partisi hafta sonu seçim olsa şu kadar oy oranı elde edecek diyor. Şimdi burada sorulması gereken sorular şunlar olmalı: Güvenpark’tan geçen kişiler gerçekten Ankara’yı temsil ediyor mu? Başka bir deyişle olasılıklı örnekleme yapılmış mı? Bu kişiler Ankara’da mı yaşıyor? Oradan geçen kişilerin eğitim durumu nedir? Oradan geçen kişiler Ankara’nın bütün ilçelerini temsil ediyor mu? Katılan kişilerin ne kadarı Güvenpark bölgesinde yaşıyor, yani katılan kişiler için belirli bölgede yığılma var mı? Ankara dışından katılımcılar da bu soruya yanıt vermiş mi? İlçe merkezleri de yetersiz burada. Eğer Ankara geneline bir genelleme yapılacaksa kırsal bölgeden katılım var mı? Bu soruları artırmak mümkündür. Ülkemizde araştırma şirketleri bunlara dikkat etmediği için çoğu sınıfta kalmış durumdadır. Hakkını vererek saha araştırması yapanlara saygımız sonsuz.
- Gelelim şimdi akademik camiaya :). Burada da durumlar çok iç acıcı değil ne yazık ki. Şöyle ki, URL linki göndererek doktora tezini yapanlar veya makale yazanlar var. Biraz açayım; şu web anket linkini rica etsem tanıdıklarınıza gönderir misiniz şeklinde araştırmacılar söylemde bulunuyor ve böylelikle anketinde yeterli sayıya ulaştığında saha araştırması kısmını tamamlamış oluyor. Elde edilen bulgularla da popülasyona genelleme yapıyor. Bu yaklaşım külliyen yanlış. Anket linkine açan bazı kişiler de konudan uzaktan yakından ilgisi bulunmamaktadır. Web anketinde aydınlatılmış onam yok, araştırmaya davet yok, olasılıklı örnekleme yöntemleri kullanılarak katılımcılar belirlenmemiş, cevaplayıcıya verdiği cevapları indirmesine imkan verilmemiş, araştırmaya katılmayacağına dair seçenek bile sunulmamış gibi hatalar sıklıkla karşılaşılanlar arasında yer almaktadır. Burada web anketi kötüdür veya iyidir demiyorum. Araştırmanın hakkının verilmeyen yönlerine değiniyorum. Bütün araştırma yöntemlerinin birbirine göre artıları eksileri vardır. Bu konulara bu kısımda girmeyeceğim. Örneğin, hassas sorular sorulurken web anketleri diğer yöntemlere (posta anketleri veya derinlemesine görüşme) daha avantajlı, zaman ve maliyet etkilidir.
- Yine aşina olduğunuz konulardan birisi de Twitter gibi sosyal medya siteleri üzerinden gömülü olarak yapılan anketlerdir. Burada oylamaya katılan kişilerden elde edilen bulgularla şu şudur veya bu budur demek oldukça yanlıştır. Peki neden? Kaç kişi interneti olup, Twitter kullanıyor? İnterneti olmayıp, Twitter kullanmayanlar ne olacak? İnterneti olmayan ne kadar nüfus var? Twitter kullanmayan nüfus ne kadar? Tekil kullanıcı sayıları ne kadar? Katılan kesimin profil bilgileri açık mı? İşin sakıncalı olan bir diğer kısmı da bu bulgulardan hareket ederek dezenfarmasyon oluşturulması, bazı kitlelerin aleyhinde kullanılması, etik ilkelerin hiçe sayılmasıdır. Bu noktadan bakıldığında Türkiye’de bilimsel araştırma yapılmıyor, yapılıyor gibi gösteriliyor :). Bu kötü örnekleri artırmak mümkün.
Kötü örnek teşkil eden araştırma örneklerine ve tasarımlarına yer verdikten sonra çok yalın ifadelerle nicel araştırma yaklaşımı ile nitel araştırma yaklaşımlarını karşılaştıralım.
- Nitel araştırmalar popülasyona genelleme kaygısı taşımamaktadır. Diğer bir ifadeyle, örneklem birimlerinden elde edilen bulgular genellikle popülasyona genellenmez. Nitel araştırmaların amacı da bu değildir. Nitel araştırmalar eğitim araştırmalarından doğmuş olup, genellikle vaka çalışması niteliği taşımaktadır.
- Nitel araştırmalarla bir olay veya olgunun derinlemesine araştırılması, olayın veya olgunun arkasındaki gerçekliğin araştırılması ve ortaya konulması amaçlanır. Bu yönüyle nicel araştırmalara göre daha avantajlıdır. Ancak nicel araştırmalara göre daha zaman alıcı ve maliyetlidir.
- Bir olgu hakkında çok az bir bilgiye mevcutsa nitel araştırma metotlarından gömülü teori (grounded theory) gibi yöntemlerle derinlemesine bilgi elde edilerek yeni teori veya teoriler geliştirilebilir.
- Nitel araştırmalar genellikle kartopu örnekleme, kolayda örnekleme gibi olasılıklı olmayan örnekleme yöntemlerini kullanır. Dolayısıyla nitel araştırmaya konu örneklem birimlerinden elde edilen bulgular popülasyona genellenemez.
- Nicel araştırmaların aksine nitel araştırmalarda hipotez testleri genellikle bulunmaz.
- Nitel araştırmalar, gözlem, derinlemesine görüşme ve içerik analizi gibi yöntemlerle yapılır. Bu yöntemde derinlemesine görüşme yapılırken katılımcının jest, mimik hareketleri bile önem taşır.
- Nitel araştırmalarda örneklem büyüklüğü, nicel araştırmalara göre daha düşüktür. Ancak edilecek verinin boyutu (derinlik ve genişliği) nicel araştırmalara göre daha yüksek olabilmektedir.
- Nicel araştırmalar tam sayım ve örneklem araştırmaları biçiminde yapılabilmektedir.
- Nicel araştırmalarda örneklem araştırmaları zamandan ve paradan tasarruf sağladığından tam sayım araştırmalarına göre daha avantajlıdır. Ayrıca örneklem araştırmaları ile güncel veri elde edilebilmektedir.
- Popülasyona genelleme yapılacaksa doğası gereği genellikle nicel araştırma yaklaşımı kullanılır. Bu durumda popülasyon birimlerinin bir listesi bulunmalıdır. Ve bu listeden mutlaka olasılıklı örnekleme yöntemlerinden biri veya bir kaçı kullanılarak popülasyon birimlerinden temsil kabiliyetine sahip örneklem birimleri seçilmelidir. Bu durumda örneklem birimlerinden elde edilen bulgular popülasyona genellenebilir.
- Makalelerde, tezlerde yöntem, veri seti veya yöntem ve veri seti gibi başlıklar kullanılması hatalıdır. Bahsedilen yöntem, veri seti, verinin elde ediliş şekli ve teorik çerçeve metodoloji başlığı altında ele alınması gerekir. Çünkü metodoloji bu bahsedilenlerin toplamından oluşur.
Şekil 1’de anlatılanları kısaca özetlemek adına nitel ve nicel araştırma yaklaşımları verilmiştir.
Şekil 1: Nitel ve Nicel Araştırmalar
Nicel araştırma tasarımına örnek olması ve yararlanmanız adına saha araştırma metodolojisi alanındaki yüksek lisans tezimin linkini de aşağıda paylaşıyorum.
Comparison of Mail and Web Survey Modes on Firms in Organized Industrial Zones (OIZs)
Çalışma içerisinde örneklem tasarımından anket tasarım (web ve posta anketleri)’larına, araştırmaya davet mektuplarına kadar saha araştırmasına ve saha araştırmasından elde edilen verinin kalitesi göstergelerine kadar pek çok konuyu uygulamalı olarak irdelemiş ve öğrenmiş olacaksınız.
Özetle, iyi örnek teşkil etmeyen araştırma tasarımları ile nicel ve nitel araştırma yaklaşımları karşılaştırılarak birincil verileri toplamada kullanılan saha araştırma metodolojisi alanında farkındalık oluşturulmaya çalışılmıştır. Fırsat buldukça ve zamanım elverdiği ölçüde seri halinde bu notları geliştirerek yayınlamaya gayret göstereceğim.
Faydalı olması dileğiyle.
Bilimle ve teknolojiyle kalınız.
Saygılarımla.
Tevfik Bulut
https://tevfikbulut.net/
