Botanik kökenli ürünler, bütünleyici ve bilimsel tıbbın içerisinde son yıllarda önem kazanmıştır. Ancak bitkisel ve doğal kaynaklardan elde edilen ürünlerin tanımlamalarında ve algılarında bilgi eksikliklerine ve yanlış değerlendirmelere rastlanmaktadır. Bu konudaki en temel yanılgı; doğal kaynaklı ya da bitkisel bir ürün ise herhangi bir yan etkisinin olmayacağı ve her zaman güvenli olacağıdır. Oysa tedavi edici etki varsa hatta herhangi bir etki varsa istenmeyen etkinin de olabileceği göz ardı edilmemelidir. Bitkisel ürünlerin hepsine ilaç demek veya hiçbirine tedavi edici değildir demek de doğru değildir. Bilimsel verileri olan bitkisel ürünlerin insan sağlığına olumlu ve olumsuz etkileri olabilir. ‘Hangisi ilaç hangisi değil’ yaklaşımının temelinde, bitkisel ürünlerin bilimsel ve pazar dinamikleri açısından konumlandırılması, ülkelerin yerel ve bölgesel mevzuatları ve kurumlarının bakış açıları yatmaktadır.
Bitkisel kaynaklı her içerik, her ürün ilaç olarak tanımlanamaz. Tedavi amaçlı bitkisel kaynaktan yararlanılmak istenildiğinde, tüm içerikleri tam olarak tespit etmenin mümkün olmadığı, tüm aktif bileşenlerin fizyolojik etkilerinin bilinemediği görülebilmektedir. Bilimsel etkililiği, güvenliliği kanıtlanmamış ürünler, ilaç olarak reçete edilemez ve ilaç olarak pazarlanamaz. Bu genel uygulamanın dışında ülkeler bazında bitkisel kökenli ürünlerin değerlendirilme şekillerinin farklı olduğu görülmektedir.
ABD’de kategori başlığı Botanik Ürünler olarak tanımlanmıştır. Botanik Ürünler çatısı altında diyet takviyeleri (dietary supplements), tıbbi cihazlar ve kullanım amacına yönelik kozmetikler bulunmaktadır. FDA’ye bağlı İlaç Değerlendirme ve Araştırma Merkezi (CDER) botanik ilaç ürününü şu şekilde tanımlamaktadır:
Bir botanik ilaç ürünü, insanlarda hastalıkların teşhisinde, iyileştirilmesinde, hafifletilmesinde, tedavisinde veya önlenmesinde kullanılmak üzere tasarlanmıştır. Bir botanik ilaç ürünü, bitkisel maddelerden oluşur. Bitki materyallerini, algler, makroskobik mantarlar veya kombinasyonlarını içerir. Bu ürünler solüsyon, toz, tablet, kapsül, iksir gibi farklı farmasötik formlarda olabilir. Fermentasyon ürünleri, yüksek oranda saflaştırılmış veya kimyasal olarak değiştirilmiş botanik kökenli maddeler, botanik ilaç ürünü olarak kabul edilmez. (1)
Benzer ürünlerin Kanada’da değerlendirilmesine bakıldığında sorumlu kurumun Health Kanada olduğu görülür. Doğal sağlık ürünleri (NHP) homeopatik ya da geleneksel ilaçlar olabilir. Bu ürünlerin farmakolojik aktiviteleri;
- Bir hastalığı, bozukluğu teşhis etmek, tedavi etmek, hafifletmek veya insanlarda anormal fizyolojik durum veya semptomları önlemek
- İnsanlarda organik fonksiyonları düzeltmek
- İnsanlarda işlev değiştirmek veya sağlığı koruyucu etki göstermek
olarak tanımlanmıştır.
Kanada’da doğal sağlık ürününün pazarlanmasına izin verilmesinin ilk adımı hem satılan ürün hem de satış yapılan üretim, etiketleme, dağıtım yerleri için lisans alınmasıdır. (2)
Avusturalya’da tamamlayıcı ilaçlar içinde bitkisel tedavi edici ilaçlar da bulunmaktadır. Tamamlayıcı ilaç sınıfındaki diğer ürünler arasında; besin takviyeleri, vitaminler, mineraller, aromaterapi ürünleri, homeopatik ilaçlar, geleneksel Çin ilaçları, Ayurveda, Avusturalya yerli tıbbi ve Batı bitkisel tıbbi ürünleri yer almaktadır. Tamamlayıcı ilaçlar değerlendirilirken bileşenlerin toksisitesi, dozaj şekli, terapötik iddialar ve ilacın yan etkileri rol oynamaktadır.(3)
Avrupa’da ve ülkemizde ise ABD’den farklı bir şekilde, botanik ilaçlar (botanical drug), bitkisel ilaçlar (herbal medicine) olarak tanımlanır. Bu ürünlerin ilgili olduğu kurum Avrupa Gıda Güvenliği Otoritesi (EFSA)’dır. AB’de bitkisel tıbbi ürün; etken madde olarak bir veya daha fazla bitkisel madde içeren tıbbi ürün olarak tanımlanmıştır. Bitkisel maddeler; bütün yada parçalanmış, kesilmiş bitkiler, bitki parçaları, algler, mantarlar, likenler, işlenmemiş, genellikle kurutulmuş bazen de taze materyaller olabilir. Özel bir işleme tabi tutulmamış bazı eksudalar (bitki suları) da bitkisel maddeler olarak kabul edilir. Bitkisel preparatlar hazırlanırken ekstraksiyon, damıtma, ekspresyon, fraksiyonlama, saflaştırma, konsantrasyon veya fermentasyon gibi işlemler kullanılır. Avrupa İlaç Ajansı’na (EMEA) göre; bitkisel madde içeren tıbbi ürün, geleneksel bitkisel ilaç kategorisindedir. Reçetelenebilir, güvenliliği ve etkililiğine dair yeterli veri bulunur. Destekleyici firmanın üreteceği, pazara sürülmek istenen bitkisel tıbbi ürünün içeriği AB dışından geliyor ise bitkisel ürünün güvenliliğine ait bilgiler en az 30 yıllık kullanım kanıtlarını içermelidir. AB içerisinde bitkiler kullanılıyorsa 15 yıllık kanıtlı kullanım bilgisi yeterli bulunmaktadır. (4,5)
Bitkisel ürünler geliştiren firmaların yaşadığı yaygın zorluk, bitkisel maddenin saflığını ve potensini aynı ilacın partileri (batch) içinde eş değer tutabilmektir. Geleneksel bitkisel ürünler her ne kadar etkililik ve güvenlilik açısından yeterli kanıta sahip olsa da, standardize edilmeleri konusunda sorunlar yaşanabilmektedir. Ayrıca her bitkinin kendine has özellikleri olduğundan bilinmeyen aktif içerikler de bulunabilmektedir. Sentetik ilaçlarda olduğu gibi bir kesinlik durumu yoktur ve bitkilerin standardize edilmelerini sınırlayan değişkenler vardır. Bitkilerin yetiştirildiği yer aynı bile olsa potens farklılığı görülebilir. İklim şartlarına bağlı veya genetik faktörlerden kaynaklı değişiklikler görülebilir. Hammadde halindeyken bile depolama süreci bitkisel içerikleri etkileyebilmektedir. Standardizasyonu sağlamak için iyi tarım uygulamaları (GAP) kullanılarak yetiştirilme yapılsa da sürekli aynı içeriği, saflığı, potensi sağlayacak tam bir metodoloji yoktur. (5)
Bitkisel ilaçlar açısından görülen dezavantajlar tedavi edici etki alanı ve iddiasına girmeyen Sağlık Takviyeleri kulvarını çok daha dinamik hale getirmiştir. Ülkeler ve bölgeler arası tanımlar, mevzuatlara bağlı farklılıklar olsa da bitkisel içerikler, gıda takviyeleri, diyet takviyeleri, nutrasötikler, doğal sağlık ürünleri ve fonksiyonel gıda ürünleri içerisinde yer almaktadır. Tüketicilerde her geçen gün, sağlıklı ve uzun yaşama, etkili ve diyetli beslenme, bağışıklığı ve direnci güçlendirme farkındalığı ve bu tip ürünlere yönelimi artırmaktadır. Ancak bu ürün kategorisinde, bitkisel ilaç sınıfından farklı olarak ülkeler arası mevzuatlar çok esnek olabilmektedir. Bu esneklik ürün standardını, kalitesini ve güvenliğini doğrudan etkileyen faktörlerle ilişkilidir. Bazı ülkelerde GMP (İyi Üretim Uygulamaları) ilaç üretim yerlerinde olduğu gibi ancak özgün bir statü ile bitkisel ürünler için de beklenmektedir. Bu durum firmalar, ürünler ve üretim yerleri açısından klasman farkları yaratmaktadır. Bazı ülkelerde izin süreçlerinde mevzuatsal farklılıklar zaman, maliyet ve onay zorluklarını beraberinde getirmektedir (örneğin Malezya, Kanada). Sağlık vurgusu ile ilgili iddialarda Japonya’da klinik çalışmalar talep edilirken Çin’de hayvan denemeleri yeterli görülebilmektedir. Pazarlar arasında sağlık iddialarına dair ciddi farklılıklar göze çarpmaktadır. Tüm bu noktalar göz önüne alındığında özellikle pandemi sürecinde çok yüksek tüketim miktarlarına ulaşan bitkisel destek ürünlerinin tüketici güvenliği, ürün güvenliliği, kalite ve iddia kanıtları açısından marka ve firma düzeyinde geniş bir aralıkta değerlendirilmektedir. Dolayısıyla benzer ürünlerde maliyet ve satış fiyatları çok değişkenlik gösterebilmektedir.
Dünyada ve ülkemizde bitkisel içerikler ile ilgili araştırmalar ve piyasadaki ürün sayıları her geçen gün artmaktadır. Bilgi ve farkındalık düzeyinin artmasıyla ürün değerlendirmelerinin bilimsel temeller üzerine oturtulması sağlanacaktır. Bu konuda sağlık profesyonellerinin de üzerine sorumluluk düşmektedir.
Dr. Ecz. Levent ALPARSLAN
İstinye Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Teknoloji Bölüm Başkanı
- US-FDA (CDER), Botanical Drug Development Guidance for Industry, QOT6), p.34.
- Consolidated federal laws of Canada, Natural health products regulations. Available at http :// laws-lois. justice.gc.ca/ eng/ regulations/SOR-2 003 -196
- Australian regulatory guidelines for complementary medicines (ARGCM). Department of Health, Therapeutic Goods Administration, 2018.
- Directive 2001/83/EC of the European Parliament and of the council of 6 November 2001 on the community code relating to medicinal products for human use, Official Journal L-311, Europe, 2004.
- Geleneksel Bitkisel Tıbbi Ürünler Yönetmeliği Resmî Gazete Tarihi: 06.10.2010 Resmî Gazete Sayısı: 27721
- Liu and M.W. Wang, Botanical drugs: Challenges and opportunities, Life Sciences 82 (2008), pp.445-449.
