Ana Sayfa Manşet Küresel Hastalık Yükü ve Çıkarımları

Küresel Hastalık Yükü ve Çıkarımları

Yazar

Konuk Yazar

12 Şubat 2022

Paylaş Paylaş Paylaş Paylaş

Hastalık yükü, ingilizce olarak burden of disease, 1990’larda Harvard Halk Sağlığı Okulu, Dünya Bankası ve Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından dünyanın tüm bölgelerinde hastalıklar, yaralanmalar ve risk faktörlerine bağlı ölüm ve sağlık kaybını tanımlamak için geliştirilen bir kavramdır.

Sağlık sonuçlarını hem mortalite hem de morbidite (yaygın hastalıklar) ile değerlendirmek, sağlık sonuçları hakkında daha kapsamlı bir görüş sağlar. Mortalite ve morbidite toplamı “hastalık yükü” olarak adlandırılır ve “Engelliliğe Ayarlanmış Yaşam Yılları” (DALY) adı verilen bir ölçüt ile ölçülebilir. Bu ölçüt sağlık ekonomisinde maliyet değer ve etkililik analizlerinde sıklıkla kullanılmaktyadır. DALY’ler, kaybedilen sağlığı ölçmekte ve ülkeler arasında, farklı nüfus grupları arasında ve zaman içinde farklı hastalıkların hastalık yüklerinin doğrudan karşılaştırılmasına izin veren standartlaştırılmış bir ölçüttür. Kavramsal olarak, bir DALY, erken ölüm veya hastalık veya sakatlık nedeniyle kaybedilen sağlıklı 1 yılı ifade etmektedir. Bir DALY, kaybedilen sağlıklı 1 yaşam yılını temsil etmektedir. Bir hastalık veya sağlık durumunda DALY’ler, bir popülasyondaki yaygın hastalık veya ölüm vakaları nedeniyle erken ölüm nedeniyle kaybedilen yaşam yılları (YLL’ler)’nın ve sakatlık nedeniyle kaybedilen sağlıklı yaşam yılları (YLD’ler)’nın toplamıdır. Diğer bir ifadeyle, DALY = YLL + YLD. DALY’ler ile hastalık yüküne bakarak bir popülasyonun sağlığıyla ilgili çıkarımlarda bulunulabilir. Diğer bir ifadeyle, gerek ulusal gerekse küresel ölçekte hastalık yükü çalışmaları sağlık, sosyal, politik, çevresel ve ekonomik faktörleri göz önüne alarak, hastalık ve sakatlıkların bireyler ve toplum üzerindeki sosyal ve finansal maliyetini belirlemektedir. Bahsedildiği üzere belirli bir hastalık yükü veya sağlık durumunun neden olduğu yük, iki alt ölçütün toplanmasıyla tahmin edilir:

Hastalık nedeniyle erken ölümün bir sonucu olarak bir bireyin kaybettiği yaşam yılı sayısı (YLL veya Kayıp Yaşam Yılları),
Bir bireyin hastalığın bir sonucu olarak engelli olarak geçirdiği yaşam yılı sayısı (YLD veya Engellilikle birlikte geçirilen Yaşam Yılları)

Küresel Hastalık Yükü, ingilizce ifadeyle Global Burden of Disease (GBD) yaklaşımı, dünya çapında çok sayıda nedenden kaynaklanan engelliliği ve ölümü ölçmektedir. Küresel Hastalık Yükü (KHY) girişimi, son yirmi yılda büyüyerek yaklaşık 5.500 araştırmacıdan oluşan uluslararası bir konsorsiyum haline gelmiştir ve ölçüm metodolojisi her yıl güncellenmektedir.

İlk Küresel Hastalık Yükü (KHY) çalışması, 1990 yılı KHY çalışmasıdır ve DALY metriği Dünya Bankası’nın 1993 Dünya Kalkınma Raporunda belirgin bir şekilde yer almıştır. Bugün KHY çalışmaları, Sağlık Metrikleri ve Değerlendirme Enstitüsü (IHME)’ndeki araştırmacılar ve Dünya Sağlık Örgütü’nün 1998 yılında oluşturduğu Hastalık Yükü Birimi tarafından yayınlanmaktadır. 1990’ların başında başlayan KHY çalışmalarını IHME sürdürmekte ve KHY çalışmalarını yayınlamaktadır. IHME, ABD’nin Seattle şehrindeki Washington Üniversitesi’nde bağımsız bir küresel sağlık araştırma merkezidir.

Hastalık yükünü tahmin etmek neden önemlidir?

Bilimsel kanıtlar, küresel halk sağlığını iyileştirmenin anahtarıdır, çünkü ulusal ve uluslararası sağlık politikaları, doğru ve anlamlı sağlık verilerine dayanmalıdır. Yetersiz bilgilendirilmiş politika oluşturma, halk sağlığını iyileştirme girişimlerinin başarısız olmasının nedenlerinden biri olabilir ve sağlıkla ilgili Binyıl Kalkınma Hedefleri’ne, günümüzdeki adıyla Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri’ne ulaşılmasını tehlikeye atabilir.

1990’dan günümüze eğilimleri inceleyen en son KHY-2019 çalışması, 204 ülke ve bölgede ölüm ve hastalık oranlarına, 369 hastalık ve yaralanmaya ve 87 risk faktörüne ilişkin verileri içermektedir. KHY çalışmaları, ülkeler içindeki ve ülkeler arasındaki ilerlemeyi izleyerek klinisyenleri, araştırmacıları ve politika yapıcıları bilgilendirmek, hesap verebilirliği teşvik etmek ve dünya çapında yaşamları iyileştirmek için önemli bir araç sağlamaktadır.

Küresel Hastalık Yükü (KHY) – 1990

İlk KHY çalışması, Dünya Bankası’nın Dünya Kalkınma Raporu 1993: Sağlığa Yatırım adlı raporunun öne çıkardığı 1990’ların başlarına dayanmaktadır. IHME direktörü olmaya devam eden Dr. Christopher Murray’in ortak yazarı olduğu KHY-1990 çalışması, o zamana kadar küresel sağlık sorunlarını sistematik olarak ölçmeye yönelik 107 hastalık ve 483 sekel (ölümcül olmayan sağlık sonuçları) için tahminler üreten en kapsamlı çaba olarak görülmüştür. 1990 yılına kadar tahminlerle birlikte sekiz bölgeyi ve beş yaş grubunu kapsıyordu.

KHY-1990 araştırması, özellikle akıl hastalığı ve yol yaralanmalarının yükü gibi gizli veya ihmal edilen sağlık sorunlarına küresel dikkati çektiği için, küresel sağlık politikası ve küresel gündem belirleme üzerinde derin bir etkiye sahip olmuştur.

KHY çalışmaları Dünya Sağlık Örgütü’nce kurumsallaştırılarak KHY bulgularını güncellemeye devam etmiştir.

1998’de DSÖ, 2000, 2001 ve 2002 yılları için KHY tahminleri oluşturan ve tahminleri DSÖ’nün yıllık Dünya Sağlık Raporlarında yayınlayan bir Hastalık Yükü Birimi oluşturmuştur. 2008 yılında DSÖ, 2004 yılında GBD tahminlerini güncellemiştir. KHY-2004 çalışması sırasında, çalışılan ölüm ve sakatlık nedenleri 136’ya yükseltilmiştir.

Küresel Hastalık Yükü (KHY) – 2010

1990 yılından 2010 yılına kadar olan tüm zaman serileri için yeni tahminler ve yöntemleri içeren KHY-2010 çalışması, tıp dergisi Lancet’in Aralık 2012 sayısında yedi makale halinde yayınlanmıştır.

Daha önceki çalışmalar ağırlıklı olarak Harvard ve Dünya Sağlık Örgütü’ndeki araştırmacılar tarafından yürütülürken, KHY-2010 araştırması epidemiyoloji, istatistik ve diğer disiplinlerde dünyanın dört bir yanından yaklaşık 500 uzmandan oluşan çalışma grubunu bir araya getirmiştir.

Bill & Melinda Gates Vakfı tarafından finanse edilen KHY-2010, KHY’nin önceki versiyonlarının kapsamını önemli ölçüde genişletmiştir. KHY-2010, sakatlık ağırlıklarını tahmin etmek için geliştirilmiş yöntemler kullanarak 291 hastalık ve yaralanma, 67 risk faktörü, 1.160 sekel, 21 bölge, 20 yaş grubu ve 187 ülke için tahminler üretmiştir.

2013 yılında, Dünya Bankası ve KHY araştırmacıları KHY-2010’dan elde edilen bulgulara dayanan bir dizi altı bölgesel rapor yayınlayarak yirmi yıl önce başlattıkları verimli işbirliğini yenilemişlerdir.

Küresel Hastalık Yükü (KHY) – 2013

KHY çalışmalarına katkıda bulunanlardan oluşan uluslararası bir ağ için koordinasyon merkezi olarak IHME ile KHY-2013 araştırması, KHY-2010’da kullanılan metodolojiyi, veri kümelerini ve araçları genişletmiş ve 188 ülke için 300’den fazla hastalık ve yaralanma, 79 risk faktörü ve 2.300’den fazla sekel için tahminler sunmuştur. KHY-2013 araştırması 100’den fazla ülkede 1000’den fazla araştırmacının çalışmalarını yansıttığı bir araştırmadır. KHY-2013 bulgularında öne çıkan başlıklar; anne ölümü, çocuk ölümü, aşırı kilo ve obezite, HIV/AIDS, sıtma ve tüberküloz, ölüm nedenleri, ölümcül olmayan sonuçlar, sakatlığa göre ayarlanmış yaşam yılları ve risk faktörleri.

Küresel Hastalık Yükü (KHY) – 2015

KHY-2015 çalışması, KHY tahminlerinin tüm yıllık zaman serilerini içerdiği ilk yılı olmuştur. 2015 çalışmasında, KHY-2013’te kullanılan metodolojiyi, veri kümelerini ve araçları genişletmiş ve ülkelerin veya diğer coğrafyaların kalkınma yelpazesinde nerede olduğunu belirleyen bir özet ölçü olan Sosyo-demografik Endeksi (SDI) ortaya konulmuştur. 0 ile 1 arasında bir ölçekte ifade edilen SDI, KHY çalışmasındaki tüm alanların kişi başına gelir, ortalama eğitim kazanımı ve doğurganlık oranlarının sıralamalarının bileşik bir ortalamasıdır. Sosyo-Demografik Endeks (SDI), sosyal ve ekonomik kalkınmanın bir göstergesi olarak dünyadaki ülkelerin ekonomisi, eğitimi ve doğurganlık hızı hakkındaki bilgileri birleştirir. KHY-2015 çalışmasında 195 ülke için 315 hastalık ve yaralanma ile 79 risk faktörü için tahminler üretilmiştir. Çalışmada, 120’den fazla ülkede 1.800’den fazla araştırmacı yer almıştır.

Küresel Hastalık Yükü (KHY) – 2016

KHY-2016 araştırması, tıp dergisi Lancet’in Eylül 2017’deki özel bir sayısında yayınlanmıştır. Bu çalışma Sürdürülebilir Kalkınma Hedefi (SKH) göstergelerine ilişkin ikinci yıllık raporu da içermektedir. Toplam 774 lokasyonda tahmin edilen 333 hastalık ve yaralanma, 84 risk faktörü, 23 yaş grubunu kapsayan çalışma, 133 ülke ve üç bölgeden 2.518 araştırmacının katılımıyla üretilmiştir. Alkol kullanımıyla ilgili ölüm ve sakatlık, eyalet düzeyinde ABD hastalık yükü ve ateşli silahlardan kaynaklanan küresel ölümler dahil olmak üzere belirli konulara da bu çalışma kapsamında odaklanılmıştır.

Küresel Hastalık Yükü (KHY) – 2017

Kasım 2018’de yayınlanan KHY-2017, standartlaştırılmış, tekrarlanabilir bir yaklaşımın yanı sıra doğurganlık hakkında kapsamlı bir güncelleme kullanarak ilk kez 195 ülke ve bölgenin her biri ve küresel ölçekte bağımsız bir nüfus tahmini sağlamaktadır. KHY-2017, önemli veri eklemeleri ve iyileştirmeleri ile metodolojik iyileştirmeleri içermektedir. Bu çalışmada ölüm ve yaşam beklentisi hesaplamaları 1950’ye kadar uzatılmış ve toplam 359 hastalık ve yaralanma için ölümcül ve ölümcül olmayan neden listelerine yeni nedenler eklenmiştir. KHY-2017 çalışmasında bir yeni risk faktörü, zorbalık mağduriyeti ve 80 yeni risk-sonuç çifti eklenmiştir. Bu çalışmayla artık daha fazla Sürdürülebilir Kalkınma Hedefi göstergesi incelenmeye başlanmıştır. 146 ülke ve bölgeden 3.676 araştırmacının girdisi ile üretilen KHY-2017, KHY çalışmasının önceki versiyonlarında alt-ulusal tahminlerin yayınlandığı ülkelere (Brezilya, Çin, Hindistan) ek olarak, Rusya, Endonezya, Japonya, Kenya, Meksika, Güney Afrika, İsveç, Birleşik Krallık ve ABD için alt-ulusal düzeydeki tahminleri de içermektedir.

Küresel Hastalık Yükü (KHY) – 2019

Tıp dergisi Lancet’in Ekim 2020 sayısında yayınlanan KHY-2019 araştırması, standartlaştırılmış, tekrarlanabilir bir yaklaşımın yanı sıra doğurganlık ve göç hakkında kapsamlı bir güncelleme yaparak ilk kez 204 ülke ve bölgenin her biri ve küresel ölçekte bağımsız bir nüfus tahmini sağlamaktadır. KHY-2019, önemli veri eklemeleri ve iyileştirmeleri ile metodolojik iyileştirmeleri içerir. Ölüm ve yaşam beklentisi tahminleri, en ayrıntılı düzeyde toplam 990 lokasyonu içine alacak şekilde genişletilmiştir ve toplam 369 hastalık ve yaralanma için ölümcül ve ölümcül olmayan neden listelerine yeni nedenler eklenmiştir. İki yeni risk faktörü (optimal olmayan yüksek ve düşük sıcaklıklar) ve 54 yeni risk-sonuç çifti de çalışmaya eklenmiştir. 152 ülke ve bölgeden 5.000’den fazla araştırmacının girdisi ile üretilen KHY-2019, alt ulusal tahminlerin yapıldığı önceki çalışmalardaki ülkelere ek olarak beş yeni ülke (İtalya, Nijerya, Pakistan, Filipinler ve Polonya) için yerel düzeyde tahminleri de içermektedir.

KHY-2019 araştırmasında 1950’den 2019’e kadar Sosyo-Demografik Endeksi (SDI)’de yayınlanmıştır. Sosyal ve ekonomik kalkınmanın bir göstergesi olarak dünyadaki ülkelerin ekonomisi, eğitimi ve doğurganlık hızı hakkında bilgi veren SDI’nin yüksek olması önemli bir gelişmişlik göstergesidir. Güncel haliyle bu endeks 0-100 arasında değer almaktadır. En son yayınlanan KHY-2019 araştırması kapsamında yayınlanan SDI haritası Şekil 1’de verilmiştir. Haritadaki renklerin koyuya yaklaşması olumlu olarak yorumlanmakta olup SDI değerlerinin 100’e yaklaştığını göstermektedir.

Şekil 1: 2019 Yılı Sosyo-Demografik Endeksi (SDI)’nin Trendi, Dünya

Kaynak: KHY ve IHME

Türkiye’nin Sosyo-Demografik Endeksi (SDI)’nin seyri ise Şekil 2’de verilmiştir. Şekil 2’den SDI değerlerinin 1950’den 2019 yılına kadar istikrarlı bir yükselen trend izlediği görülmektedir.

Şekil 2: Sosyo-Demografik Endeksi (SDI)’nin Trendi (1950-2019), Türkiye

Kaynak: KHY, IHME

Küresel ölçekte diğer özet bulgular aşağıda verilmiştir.

HIV/AIDS ve ishalli hastalıklar gibi bulaşıcı hastalıklara bağlı DALY’ler 2000’den beri %50 düşüş göstermiştir.
Diyabetten kaynaklanan DALY’ler 2000 ile 2019 arasında %80’den fazla artış göstermiştir.
Alzheimer hastalığından kaynaklanan DALY’ler 2000 ile 2019 arasında iki katından fazla artmıştır.

Özetle, hastalık yükü ve ülke sağlık politikaları açısından önemi ile küresel hastalık yükü araştırmaları hakkında bilgi verilerek konu hakkında farkındalık oluşturulması amaçlanmıştır.