NADİR HASTALIK NEDİR?
Nadir hastalıklar, Avrupa ve diğer gelişmiş ülkelerdeki tanımıyla; 2000’de 1 ya da daha az sıklıkta görülen, çoğu ilerleyici, metabolik, kronik ve bazıları ölümcül olabilen hastalıklardır.
- Literatürde yaklaşık 8000 nadir hastalık tanımlanmıştır ve bu hastalıkların % 80’i genetik geçişlidir.
- Hastaların yaklaşık %50’sini çocuklar oluşturmaktadır.
- Nadir hastalığa sahip çocukların %30’u 5 yaşını görememektedir. Bu durumun en temel sebebi; nadir hastalıkların %95’inin tedavisinin olmamasıdır.
- Nadir hastalıklar Türkiye’de her 16 kişiden 1’inde görülürken; Türkiye’de 5 milyon, dünyada yaklaşık 350 milyon kişi nadir bir hastalığa sahiptir.
- Her bir hastalığın kendine ait bir özelliği vardır. Bu özelliği dolayısıyla özel bakım ve tedavi yöntemlerine, ilaçlara, sarf malzemelere, özel besinlere ve tıbbi cihazlara gereksinim duyulmaktadır.
- Hastalıklar nadir olsa da ortaya çıkan sonuçlar hem hasta olan birey, hem ailesi, hem de toplum açısından çok ağır olmaktadır.
NADİR HASTALIKLAR LİSTESİ için tıklayınız
Nadir Hastalıklar Günü, her yıl 28 Şubat’ta dünya çapında kutlanmaktadır. Uzun bir süre dünyada bilinen nadir hastalıkların sayısı 6.000 ile 8.000 arasındadır.
By Dr Nicola Davies/thepharmaletter
Bununla birlikte, Haziran 2022’de yayınlanan RareX Power of Being Counted raporu, rakamı 10.867 tanımlanmış nadir hastalık olarak güncelledi. 1,2 Araştırmacılar, nadir hastalık patolojileri ve genetik etkileri hakkında daha fazla anlayış geliştirdikçe, hastaların nasıl teşhis edildiğini belirlemede önemli ilerlemeler kaydediliyor ve bu da RareX çalışmasında rapor edilen sayının artmasına katkıda bulunuyor. 2
Nadir hastalık ilaç keşif hatları tipik olarak küçük moleküllü ilaçlara, özellikle vücuttaki sorunlu protein seviyelerini engelleyen ilaçlara odaklanır. 2023’ün bu ilk iki ayında, ABD Gıda ve İlaç İdaresi (FDA) tarafından nadir hastalıkların tedavisi için altısı da küçük molekül olmak üzere yalnızca 6 terapi onaylandı. 3 Bu hastalıkları kaynağında yani genlerde tedavi etmek genellikle daha zordur. 2023 Nadir Hastalıklar Günü anısına bu makale, araştırılmakta olan seçili gen tedavilerinin yanı sıra bu tür tedavilerle ilgili zorluklara odaklanacaktır. Makale aynı zamanda nadir hastalık araştırmalarında nispeten yeni bir olgu olan yapay zekanın (AI) kullanımını da keşfedecek.
Gen terapileri geliştirmek
Nadir hastalıkların tanımlanması ve sınıflandırılması, özellikle aynı dış belirtilere ve semptomlara sahip kişilerde aslında iki farklı hastalığa sahip olabileceğinden, bir sorun olmaya devam etmektedir. 2 Nadir hastalıkların büyük çoğunluğunun genetik mutasyonlardan kaynaklandığı düşünülürse, pek çok araştırma, tedavi geliştirirken kişinin kendine özgü biyolojik veya genetik özelliklerini kullanan kişiselleştirilmiş tıbba doğru gidiyor.
Eylül 2022’de FDA, bluebird bio (Nasdaq: BLUE) tarafından genç erkekleri etkileyen çok nadir görülen, genellikle ölümcül bir hastalık olan serebral adrenolökodistrofinin (CALD) tedavisi için geliştirilen kişiselleştirilmiş bir gen terapisi olan Skysona için hızlandırılmış onay verdi. 4,5 Skysona, hastaların kök hücrelerinden yapılmıştır ve ABD’de CALD tedavisi için onaylanan ilk ilaçtır. Onay, Faz II/III ALD-102 (Starbeam) ve Faz III ALD-104 çalışmalarından elde edilen verilere dayanıyordu.
Katılımcılar, CALD ile ilişkili altı ana fonksiyonel engel (MFD) açısından izlendi: tekerlekli sandalye bağımlılığı, istemli hareketin tamamen kaybı, tüple beslenme gereksinimi, toplam idrar kaçırma, kortikal körlük ve iletişim kaybı. Skysona ile tedavi edilen hastalarda MFD’siz sağkalım şansı %72 iken, tedavi edilmeyen hastalarda bu oran %43’tür. Tedaviden sonra 15 yıla kadar güvenlik ve etkililiği izlemeye devam etmek için uzun vadeli bir takip çalışması halen devam etmektedir. 4 FDA’nın hızlandırılmış onayı, tedavinin kan kanserleriyle bağlantılı olduğu yönündeki endişelere rağmen, düzenleyici kurum tarafından toplanan uzmanların faydaların risklerden ağır bastığına oy vermesiyle verildi. 5
Nadir hastalıklar için yapay zeka
2023’te gündem yaratan bir diğer alan da, yapay zekanın kullanımı ve bunun nadir görülen hastalıkların teşhisindeki etkileri. Bu yılın Şubat ayında, Stanford Üniversitesi İnsan Merkezli Yapay Zeka (Stanford HAI) araştırmacıları, hastalık tespitine yardımcı olmak için bir makine öğrenimi çerçevesi geliştirdiklerini duyurdular. POPDx, bilindiği üzere hasta verileri ile hastalık bilgileri arasındaki ilişkileri değerlendirerek tahminlerde bulunur. 12,13 POPDx, eğitim verilerine dahil olmayan hastalıkları tahmin edebilmesi bakımından benzersizdir. Nadir hastalıklarla ilgili veriler kıt olabileceğinden ve çoğu makine öğrenimi, büyük miktarda eğitim verisine dayanan derin sinir ağları gerektirdiğinden bu çok önemlidir. Daha küçük veri kümesiyle hastalıkları doğru bir şekilde tahmin eden POPDx, nadir görülen hastalıkları tespit etmek için etkili bir şekilde devreye alınabilir. 12
İleriye bakmak
Nadir hastalıklarla yaşayan 300 milyondan fazla insan, aileleri ve bakıcıları için, her bir nadir duruma farkındalık getirmek hiç bitmeyen bir mücadeledir. Bununla birlikte, yılın bir gününde, Nadir Hastalıklar Günü’nde dünya, yeni umutlar getirmek, tedavi alanındaki gelişmeleri paylaşmak, düzenleyici engellere yönelik çözümleri tartışmak ve tüm nadir hastalıklar için hasta savunuculuğunu geliştirmek üzere bir araya gelir. Gelmekte olan bu biyoteknolojik gelişmeler çağında, kimsenin geride kalmamasını sağlamak için kişiselleştirilmiş tıp ve yapay zekadan yararlanılıyor. tamamı için kaynağa nknz
References
Lamoreaux, K., Lefebvre, S., Levine, D. S. Erler, W., and Hume T. (2022). The power of being counted. RareX. Available at: https://rare-x.org/wp-content/uploads/2022/05/be-counted-052722-WEB.pdf
Bloom, B. (2023). 2022 was a breakthrough year for understanding rare diseases. 2023 needs to be better. STAT. Available at: https://www.statnews.com/2023/02/07/2022-was-a-breakthrough-year-for-understanding-rare-diseases-2023-needs-to-be-better/
- Food and Drug Administration (2023). Orphan drug designations and approvals. US FDA. Available at: https://www.accessdata.fda.gov/scripts/opdlisting/oopd/listResult.cfm
bluebird bio Inc. (2022). bluebird bio Receives FDA Accelerated Approval for SKYSONA® Gene Therapy for Early, Active Cerebral Adrenoleukodystrophy (CALD) [press release]. Available at: https://investor.bluebirdbio.com/news-releases/news-release-details/bluebird-bio-receives-fda-accelerated-approval-skysonar-gene
Pagliarulo, N. (2022). Bluebird wins FDA approval of gene therapy for rare brain disorder. Biopharma Dive. Available at: https://www.biopharmadive.com/news/bluebird-bio-skysona-fda-accelerated-approval-cald-gene-therapy/631797/
Hunt, T. D. (2023). Cell and Gene State of the Industry Briefing. Alliance for Regenerative Medicine. Available at: http://alliancerm.org/wp-content/uploads/2023/01/SOTI-2023-Slides.pdf
Zamecnik, A. (2023). CRISPR gene therapies: Is 2023 a milestone year in the making? Pharmaceutical Technology. Available at: https://www.pharmaceutical-technology.com/features/crispr-gene-therapies-is-2023-a-milestone-year-in-the-making/
Vertex Pharmaceuticals Incorporated (2022). Vertex and CRISPR Therapeutics Announce Global exa-cel Regulatory Submissions for Sickle Cell Disease and Beta Thalassemia in 2022 [press release]. Available at: https://investors.vrtx.com/news-releases/news-release-details/vertex-and-crispr-therapeutics-announce-global-exa-cel
Bell, J. (2022). Vertex given green light to seek US approval of CRISPR-based therapy. Biopharma Dive. Available at: https://www.biopharmadive.com/news/vertex-crispr-approval-filings-sickle-thalassemia-gene-editing/632754/
Byrne, J. (2023). Vertex and CRISPR Therapeutics advance towards EMA approval for exa-cel. BioPharma-Reporter. Available at: https://www.biopharma-reporter.com/Article/2023/01/26/Vertex-and-CRISPR-Therapeutics-advance-towards-EMA-approval-for-exa-cel
Owens, C. (2022). Multimillion-dollar gene therapies offer hope and huge cost concerns. Axios. Available at: https://www.axios.com/2022/09/26/gene-therapies-drug-prices-cures
Kannan, P. (2023). Using machine learning to predict rare diseases. Stanford University Human-Centered Artificial Intelligence. Available at: https://hai.stanford.edu/news/using-machine-learning-predict-rare-diseases
Melchionna, M. (2023). Machine-learning approach aims to optimize rare disease diagnosis. HealthITAnalytics. Available at: https://healthitanalytics.com/news/machine-learning-approach-aims-to-optimize-rare-disease-diagnosis
Nguyen, D & Brigham and Women’s Hospital (2022). How AI can help diagnose rare diseases. Harvard Medical School. Available at: https://hms.harvard.edu/news/how-ai-can-help-diagnose-rare-diseases
Yazgin, E. (2022). New AI tool might help in rare disease diagnosis and treatment prediction. Cosmos. Available at: https://cosmosmagazine.com/health/ai-diagnosis-rare-disease/
