COVID-19 pandemisini geride bırakırken pandemi gibi aciliyet içeren durumlarda bilim üretimi, klinik araştırmaların nasıl yapılması veya yapılmaması gerektiği ve yayın etiği konusunda çok önemli tecrübeler birikti. Bu tecrübelerin öğrenilmesi, gündemde tutulması ve bunlardan ders alınması, alanımızdaki bilim üretiminin geleceği açısından kritik önem taşımaktadır.
Bilindiği gibi pandeminin erken dönemlerinden itibaren tüm dünyada, hem alanımızdan hem de tüm diğer uzmanlık alanlarından, yüzlerce etken maddeyi içeren, büyük çoğunluğu iyi tasarlanmamış, gözlemsel, küçük çaplı klinik araştırmalar yapıldı ve bu araştırmalar, durumun aciliyeti de göz önüne alınarak, dikkatli editöryal süreçlerden geçirilmeden bir çok dergi tarafından hızla yayımlandı. Etkin ilacı bulunmayan, ölümcül bir infeksiyon hastalığı olması nedeniyle, normalde sadece hipotez üretmek için kullanılabilecek bu tür çalışma sonuçlarına dayanılarak tüm dünyada COVID-19 hastaları, başta hidroksiklorokin olmak üzere etkinliği tam kanıtlanmamış farklı ilaçlarla tedavi edilmek zorunda kalındı. Oysa, aslında pandeminin en başından itibaren bilim çevrelerince öngörüldüğü ve uyarıldığı gibi (1), COVID-19’a karşı gerçek tedavilerin bulunmasını sağlayan, iyi tasarlanmış, güçlü randomize kontrollü klinik araştırmalar oldu (2-7). Bu klinik araştırmaların sonuçlarının pandeminin 6. ayından itibaren alınabilmesi, aslında uygun tasarım ve planlama olması halinde kısa süre içinde bu tür güçlü çalışmaların yapılabileceğini de göstermiş oldu. Pandemi sırasında ülkemizde, ne yazık ki bu tür çalışma platformları oluşturulamadı, dolayısıyla ülke olarak bu bağlamda almamız gereken ilk ders bu konuda gerekli altyapıyı ve bilimsel donanımı oluşturmak zorunda olduğumuzdur.
Hastalığa karşı kullanılan ilaçların gerçekten etkili veya gerçekten etkisiz olduğunu gösteren bu randomize kontrollü çalışmaların yayımlanmasından sonra, saygın bilimsel dergilerde çıkmış bazı iyi tasarlanmamış, metadolojik sorunu olan çalışmalar pandemiden önce de işleyen normal süreçlere tabi tutularak ya düzeltilmiş ya da geri çekilmiştir. Normalde de işleyen bu süreçler, yayımlanmış makaleyi okuyan konuyla ilgili bilim insanlarının soru ve eleştirilerini ilgili dergiye iletmesini, bu eleştirilerin o dergide yayımlanmasını, ardından makalenin yazarlarının bu eleştiri, soru veya katkılara yönelik yanıtlarını gerekçeleriyle birlikte vermelerini, bunların derginin sonraki sayılarında bilim kamuoyu ile paylaşılmasını ve tüm sürecin dergi ve/veya yayınevi tarafından oluşturulan bağımsız bir bilimsel kurul tarafından değerlendirilmesini içerir. Tüm bu bilimsel tartışma ve değerlendirmelerin sonucunda dergi editör ve hakemlerinin makalede yayımlanmadan önce fark etmedikleri ciddi yöntemsel ve/veya etik eksiklikler/hatalar olduğuna karar vermesi halindeyse ilgili makale yanlış uygulamalara sebep olmamak adına geri çekilmekte veya düzeltilmesi talep edilmektedir. Böylelikle bilimin gelişmesi için son derece önemli olan objektif tartışma ortamı sağlanmaktadır.
Hakemli bilimsel bir dergide yayımlanmış bir çalışmanın geri çekilmesi normalde az karşılaşılan ama son derece ciddi bir durumdur. Bu nedenle titiz ve objektif bir değerlendirme süreci sonunda ve yazarlara bilgi verilerek, görüşleri alınarak gerçekleştirilir. Tüm süreç, bir kişi tarafından değil bağımsız kurullar tarafından yönetilir. COVID-19 döneminde, yukarıda açıklanan nedenlerle çok sayıda uygun olmayan çalışma yayımlandığından sadece 2023 yılında, bu çerçevede değerlendirilen 10 000’den fazla makale dergilerden geri çekilmiş ve bu rakamın aslında buzdağının görünen kısmı olduğu bildirilmiştir (8).
Bir makalenin geri çekilmesi yazarlara ciddi sorumluluklar getirdiği gibi, tüm bilim dünyası için de önemli dersler içerir. Bu nedenle geri çekilen makalenin kendisi, makaleye yapılan eleştiriler, bu eleştirilere yazarların cevapları ve editörün son görüşünün dikkatle okunması gerekir. Ülkemiz bilim ortamının gelişebilmesi için bilimsel makale geri çekme süreçlerinin kişiselleştirilmemesi ve yaşanan olaylardan doğru derslerin çıkarılabilmesi önemlidir.
- Kalil AC. Treating COVID-19-Off-Label Drug Use, Compassionate Use, and Randomized Clinical Trials During Pandemics. JAMA. 2020 May 19;323(19):1897-1898. doi: 10.1001/jama.2020.4742. PMID: 32208486.
- RECOVERY Collaborative Group; Horby P, Mafham M, Linsell L, et al. Effect of Hydroxychloroquine in Hospitalized Patients with Covid-19. N Engl J Med. 2020 Nov 19;383(21):2030-2040. doi: 10.1056/NEJMoa2022926.
- RECOVERY Collaborative Group; Horby P, Lim WS, Emberson JR, et al. Dexamethasone in Hospitalized Patients with Covid-19. N Engl J Med. 2021 Feb 25;384(8):693-704. doi: 10.1056/NEJMoa2021436.
- WHO Solidarity Trial Consortium; Pan H, Peto R, Henao-Restrepo AM, et al. Repurposed Antiviral Drugs for Covid-19 – Interim WHO Solidarity Trial Results. N Engl J Med. 2021 Feb 11;384(6):497-511. doi: 10.1056/NEJMoa2023184.
- Hammond J, Leister-Tebbe H, Gardner A, et al. Oral Nirmatrelvir for High-Risk, Nonhospitalized Adults with Covid-19. N Engl J Med. 2022 Apr 14;386(15):1397-1408. doi: 10.1056/NEJMoa2118542. Epub 2022 Feb 16. PMID: 35172054; PMCID: PMC8908851.
- Jayk Bernal A, Gomes da Silva MM, Musungaie DB, et al. Molnupiravir for Oral Treatment of Covid-19 in Nonhospitalized Patients. N Engl J Med. 2022 Feb 10;386(6):509-520. doi: 10.1056/NEJMoa2116044.
- Gottlieb RL, Vaca CE, Paredes R, et al. Early Remdesivir to Prevent Progression to Severe Covid-19 in Outpatients. N Engl J Med. 2022 Jan 27;386(4):305-315. doi: 10.1056/NEJMoa2116846.
- Van Noorden R. More than 10,000 research papers were retracted in 2023 – a new record. Nature. 2023 Dec;624(7992):479-481. doi: 10.1038/d41586-023-03974-8. PMID: 38087103.
