W- Sağlık ekonomisi, yönetimi ve finansmanı hususunda bilimsel çalışmaları olan ve bu alanda ulusal ve uluslararası birçok organizasyonda görev yapan Kamu İhale Kurumu Üyesi Sn. Mehmet Atasever ile “ilaç sektörü” özelinde sohbet edeceğiz.
Yayınlamış olduğunuz “2002-2019 Dönemi Türkiye İlaç Sektörü Analizi ve 2023 Vizyonu” kitabını çok önemli buluyoruz. Sizin bu kitabınıza dışında, Türkiye İlaç Sektörü için 2023 Vizyonu koyan başka çalışmalar var mı?
Sizin çalışmanızın diğer çalışmalara göre en önemli farkları nelerdir?
M.A.- Yayınlamış olduğumuz “2002-2019 Dönemi Türkiye İlaç Sektörü Analizi ve 2023 Vizyonu” çalışmasına kadar, Türkiye’de ilaç sektörü için yayınlanmış çok önemli raporlar ve eylem planları bulunmaktadır.
Bu çalışmaların öne çıkanları şunlardır;
-2011 yılında İlaç Endüstrisi İşverenleri Sendikasının katkılarıyla Boston Consulting Group tarafından hazırlanan “Türkiye İlaç Endüstrisi’nin Küreselleşmesi İçin Devletle Ortak Yol Haritası” raporu
-ve 2012 yılında Araştırmacı İlaç Firmaları Derneği katkılarıyla PricewaterhouseCoopers (PwC) tarafından hazırlanan “Türkiye İlaç Sektörü Vizyon 2023 Raporu” ,
-2014 yılı sonunda Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından “Türkiye İlaç Sektörü Strateji Belgesi ve Eylem Planı 2015-2018”
-ve “Türkiye Biyoteknoloji Stratejisi ve Eylem Planı 2015-2018” hazırlanmış aynı dönemde Kalkınma Bakanlığı tarafından da “Sağlık Endüstrilerinde Yapısal Dönüşüm Eylem Planı” hazırlanmıştır.
Görüldüğü gibi ilaç sektörüne vizyon ortaya koyan çalışmaların 2011, 2012 veya günümüze en yakın olarak 2014 yılında yayımlanmıştır. Bizim yayınlamış olduğumuz “2002-2019 Dönemi Türkiye İlaç Sektörü Analizi ve 2023 Vizyonu” kitabı ise Ağustos 2019 verilerini içerecek şekilde yayınlanmış olup oldukça güncel bilgiler ile donatılmıştır. Ayrıca yukarıda saydığımız 2023 vizyon raporları ve eylem planları da çok dikkatli bir şekilde incelenmiş ve bunlardan yararlanılmıştır. Bir başka ifade ile bizim kitabımız güncel gelişme ve sorunların yanında bu raporları da kapsayacak bir muhtevaya sahiptir.
W- Sizce Türkiye İlaç Sektörü için 2023 Vizyonu ana hatlarıyla nasıl tanımlanabilir?
M.A.- Türkiye ilaç sektörü için 2023 vizyonu koyan çalışmalardan çıkan ortak sonuç Türkiye’nin ilaç sektörü alanında kalıcı bir atılım yapmak için gerekli altyapı ve şartlara sahip olduğu, ancak bahse konu atılımın gerçekleştirilebilmesine destek verecek adımların henüz atılmadığıdır. Nitekim pazarda faaliyet gösteren güçlü ilaç şirketleri, sürekli büyüyen bir iç pazar ve gelişmiş üretim tesisleri düşünüldüğünde Türkiye ilaç sektörünün sürdürülebilir bir gelişme ve atılım gerçekleştirmesi için gereken tüm bileşenlere sahip olduğunu göstermektedir. Türkiye ilaç sektörü 2023 yılı hedefini, küreselleşmek ve dünyanın önemli Ar-Ge, üretim ve yönetim merkezlerinden birisi konumuna gelmek olarak belirlemiştir.
Ayrıca On birinci Kalkınma Planında, ilaç ve tıbbi cihaz sektöründe küresel pazardaki rekabet gücümüzü artırmak ve değer zincirinde ülkemizi daha üst konuma taşımak temel amaç olarak belirlenerek biyoteknolojik ilaçlar gibi yüksek teknoloji gerektiren alanlar başta olmak üzere Ar-Ge, üretim, nitelikli insan kaynağı ve mevzuat konularında ülkemizde gerekli ekosistem oluşturulacaktır, biyoteknolojik ilaçlara yönelik Ar-Ge faaliyetlerinin artırılması amacıyla, altyapı ve yetkinliklerin geliştirilmesi sağlanacaktır denilmektedir.
Önümüzdeki dönemde Türkiye ilaç sektörüne yapılacak yatırımları nicelik ve nitelik yönünden etkileyecek trendler vardır. Küresel ilaç sektörü trendleri içinde stratejik ortaklıklar, yenilikçi ilaca erişim, kümelenme modelleri ile ilaç firmalarının maliyet avantajı ve yüksek büyüme beklentileri nedeniyle üretim ve Ar-Ge gibi operasyonlarını gelişen ekonomilere kaydırmaları ön plana çıkmaktadır.
Biyoteknolojik ve çevrimsel araştırma gelişmelerinden oldukça etkilenecek olan Ar-Ge yoğun ilaç sektöründe şirketlerin ilaç portföyleri biyoteknolojik ürünlere doğru değişmeye devam edecektir. Tedavide fark oluşturan ve yenilik sağlayan biyoteknoloji, nanoteknoloji gibi alanlarda uzmanlaşmaya gidilecek, biyoteknolojinin gelişmesi ile kişiselleştirilmiş ilaç kullanımı artacaktır.
Türkiye’nin de ilaç sektörü alanında dünya çapındaki rekabette hak ettiği yeri alabilmesi için yeni teknolojilere, özellikle de “biyoteknoloji” ve “nanoteknoloji”‘ gibi alanlara yatırım yapması ve bu konuda geleceğini çok sağlam bir vizyon ile planlaması gerekmektedir.
W- Sizce Türkiye’nin ilaç sektörü alanında bu vizyon hedeflerine ulaşılabilmesi için atılması gereken temel adımlar neler olmalıdır?
M.A.- Türkiye’nin ilaç sektörü alanında bu vizyon hedeflerine ulaşılabilmesi için atılması gereken temel adımlar başlıklar halinde şu şekilde sayılabilir;
A- Kamunun Yönlendirme Kapasitesinin Güçlendirilmesi gerekir.
Türkiye’de ilaç sektörün üzerinde etkili birçok kamu kuruluşu mevcuttur. Bu kamu kuruluşları yasal düzenlemeleri oluşturmalarından dolayı ilaç sektörü ekosistemini besleyici ortam koşullarını da oluşturmaktadırlar. Dünyadaki ilaç sektörü gelişmiş ve bu alanda başarılı olmuş diğer ülkelerde olduğu gibi Türkiye ilaç sektörünün gelişimi içinde kamunun ana aktör olarak rol oynaması gereklidir.
A.1. Cumhurbaşkanlığı Yönetim Sistemine Uygun Eşgüdüm Sağlayacak Yapılar, Stratejiler ve Yol Haritaları Hazırlanmalıdır.
A.1.1. Türkiye İlaç Sektörünün 2023 Vizyonuna Uygun Olarak Cumhurbaşkanlığı Yönetim Sistemindeki Yapıların Rolleri Tanımlanmalı ve Eşgüdümü Nasıl Sağlayacakları Belirlenmelidir.
A.1.2. Türkiye İlaç Sektörü İçin Öncelikli Üretim Alanları Belirlenmeli, Spesifik Politika Belgeleri Hazırlanmalı, ve Yapılması Planlanan İşlerin Takibi En Üst Düzeyde Yapılmalıdır.
A.2. İlaç Sektöründe Veri Altyapısı ve Yerli Üretimi Artıracak Kamu Alım Politikaları Oluşturulmalıdır.
A.2.1. İlaç Sektöründe Veri Altyapısı Oluşturulmalıdır.
A.2.2. Yerli Üretimi Artıracak Kamu Alım Politikaları Oluşturulmalıdır.
A.2.3. Yatırım Teşvik Sisteminde Değişiklik Yapılmalıdır.
B- İlaç Sektöründe Ar-Ge ve Yenilik Alanının Geliştirilmesi gerekir.
İlaç sektöründe Ar-Ge; hedefleri tanımlamak üzere temel araştırma ve keşif çalışmaları, laboratuvarda gerçekleştirilen yeni bileşikler üzerindeki ilk araştırmaların yapıldığı temel araştırmaları, insanlar üzerinde test etmeden önce ilaçların farmakodinamik, farmakokinetik ve toksisite testlerin yapıldığı preklinik çalışmaları ve aday moleküllerin güvenilirliğini ve etkinliğini göstermek için klinik deneyler ve insanlar üzerindeki çalışmalar ile keşfedilen molekülün laboratuvar ortamında belli aşamaları geçtikten sonra insanların yararına kullanılabilecek güvenli ve etkin bir ilaç olabilmesini sağlayan klinik araştırmaları kapsar.
C- İş ve Girişim Ekosisteminin Geliştirilmesi gerekir.
Ekonomik gelişmişlikteki kritik faktörler; yatırımların ve buna bağlı olarak üretimin ve istihdamın artması, yabancı yatırımcıların ülkeye daha fazla yatırım yapmalarını teşvik ederek Ar-Ge ve teknoloji transferi sağlamak, kritik endüstrilerde dışa bağımlılığı azaltmak ve cari açıkla mücadelede kazanımlar elde etmek olarak belirtilebilir. Bu faktörlerin yanında, iş ve girişim ekosistemini gelişmişliğinin göstergelerinde Dünya Ekonomik Formu Rekabetçilik (WEF Global Competitiveness Index) sıralamasında 61. ve Dünya Bankası Doing Business endeksinde “İş yapma kolaylığı” sıralamasında şu anda 43. olması Türkiye’ye doğrudan yabancı yatırım için fırsat olarak değerlendirilir.
D- İlaç Sektöründe Kümelenme gerekir.
Kümelenme, aynı sektör içerisinde birbiriyle rekabet eden, birbirlerine işbirlikleri ve tamamlayıcı ürün ve hizmetlerle bağlı olan oyuncuların coğrafik olarak bir bölgede toplanmasıdır. Kümelenme, sektörün gelişmesinde ve sektörün ülkeye değer katmasında kaldıraç etkisi göstermektedir. İlaç sektöründe kümelenme eğilimi tüm dünyada giderek artmaktadır.
Kümelenme çok paydaşlı ve kapsamlı faaliyetleri içeren bir organizasyondur. Kümede ürün ve hizmet üretimi yapan tedarikçiler, tedarikçilere finansman, danışmanlık gibi değişik hizmetler sağlayacak özel hizmet kuruluşları bulunmaktadır. Bu kuruluşlara ek olarak işbirliği kuruluşları ve düzenleyici kurumlar da kümelerin paydaşları arasındadır. Düzenleyici devlet organları ve işbirliği kurumlarının küme içerisinde fiziksel olarak bulunması gerekmemekte yalnızca küme oluşumu ağı içerisinde bulunması yeterli olmaktadır.
E- Üretimin Geliştirilmesi gerekir.
Türkiye Cumhuriyeti, belirlemiş olduğu Vizyon 2023 hedefleri doğrultusunda, 2023 yılında Türkiye’nin küresel ilk 10 ekonomi arasına girmesini, 500 milyar dolar ihracat hacmine ulaşmasını, GSYH içinde Ar-Ge payının %3’e çıkmasını ve Ar-Ge harcamalarının üçte ikisinin özel sektör tarafından gerçekleştirilmesini, Ar-Ge araştırmacısı sayısının ise 300 bine çıkartılmasını hedeflemektedir. Ayrıca, Türkiye Sanayi Strateji Belgesinde, “Türkiye’nin Orta ve yüksek teknolojik ürünlerde Avrasya’nın üretim üssü olması” vizyonu ortaya koyulmuştur. Türkiye’nin mevcut makroekonomik göstergeleri, politik istikrarı ve giderek artan bölgesel etkinliği göz önüne alındığında bu hedefler gerçekçidir ve ilaç endüstrisi de bu hedeflere ulaşılmasına önemli katkıda bulunacak sektörlerden biridir.
F- Türkiye İlaç Sektöründe İhracatın Desteklenmesi gerekir.
Türkiye ilaç sektöründe 2017 yılı için %19,6 olan ilaç ihracatının ithalatı karşılama oranı, 2018 yılında %26,9’ya yükselmiştir. Bu düşük oran Türkiye’nin cari açığının önemli sebeplerindendir. Türkiye’de ilaç sektörü ithalat/ihracat durumuna göre analiz edildiğinde Türkiye’de ilaç ihracatının ithalatı karşılama oranının 2012-2018 döneminde yıllar itibarıyla yükselme eğilimi içerisine olduğu görülmektedir. Özellikle 2018 yılı bu anlamda başarılı bir yıl olarak göze çarpmaktadır. Bu durumu Türkiye’nin yürütmekte olduğu yerelleştirme ve millileştirme politikalarının meyvelerinin vermeye başladığı şeklinde yorumlamak mümkündür. 2018 yılında sağlanan bu oranın kalıcı olması ve yükselerek devam etmesi çok önemlidir.
G- Biyoteknolojik Ürünlerin Ar-Ge Altyapısı ve Teknolojisinin Türkiye’ye Kazandırılması gerekir.
Biyolojik ilaçlar canlı sistemler kullanılarak, genellikle bir proteinin bir canlı hücrede (bakteri veya memeli hücresi gibi) yeniden üretilmesi ile elde edilir. Biyobenzer ürün, mevcut bir biyolojik ürüne (referans ürün) yüksek düzeyde benzerlik gösterecek şekilde geliştirilmiş bir biyolojik üründür.
Biyoteknolojik ilaç geliştirmek için önkoşul olan hücre bankası (master cell bank) oluşturma kapasitesinin yaratılması için;
1.Gen transformasyonu ve transfeksyonu yapabilme kapasitesi olan laboratuvarların kurulması ve bu çalışmaları yürütecek nitelikli araştırmacıların yetiştirilmesi / istihdam edilmesi,
2.Oluşturulan hücrelerin taranması ve uygunluk analizlerinin yapılması,
3.Uygun özelliklere haiz hücre tespiti ardından, hücrenin çoğalacağı biyoreaktörlerin kurulması (scale-up),
4.Biyoreaktörlerde çoğalan hücrelerin orijinal hücre ile aynı olanlarının tutulup farklı hücre yapısındakilerin ayıklanması için saflaştırma (purification) yapılması,
5.Viral, fungus ve diğer mikroorganizmalara karşı kontaminasyon testlerinin, sterilite analizlerinin yapılacağı mikrobiyoloji laboratuvarlarının kurulması,
6.Uygun standartlarda depolama sisteminin dizaynı (stabilite korunacak şekilde ilgili rekombinant proteini, bilinen herhangi bir patojeni içermeyen, sıvı azotta uzun süre saklanabilen, çalışma hücre stokları yapmaya uygun şekilde vs.) ve gerekli koşulların sağlanması,
7.Tüm bu işlemlerin tekrarlanabilir ve güvenilir bir şekilde yapılmasını sağlayacak uluslararası kalite standartların benimsenmesi ve standardizasyonu proseslerinin oluşturulması bir aday hücreden istenen proteini sentezleme kapasitesine sahip ticari ürün üretmeye yetecek miktarda hücre üretimini sağlayabilecektir.
H- Türkiye İlaç Sektörü 2023 Vizyon Hedeflerine ulaşılması gerekir.
Türkiye’nin ilaç endüstrisi alanında 2023’te üretim ve ihracat üssü olma vizyonu vardır. İlaç endüstrisinin 2023’te bu vizyona ulaşması için Onuncu Kalkınma Planı (2014 – 2018) çerçevesinde Kasım 2014’de hazırlanan ve Program Koordinatörlüklerini Sağlık Bakanlığı – Kalkınma Bakanlığı yaptığı “Sağlık Endüstrilerinde Yapısal Dönüşüm Programı Eylem Planı” yürürlüğe girmiş ve tamamlanmıştır. Türkiye’nin ilaç endüstrisi alanında 2023’te belirlediği vizyona ulaşması için son beş yıla girilmiş bulunmaktadır. Türkiye ilaç sektörünün 2023 yılında hangi konumda olacağı 2019- 2023 yıllarında göstereceği performansa bağlıdır. İlaç sektörü bir yol ayrımındadır ve 2023 yılında ne durumda olacağına ilişkin en üst düzeyde bir tercih yapılmalıdır. Türkiye ilaç sektörünün küresel bir oyuncu olması için gerekli üst düzey kararlılık gösterilirse, Türkiye ilaç sektörü; global bir üretim merkezi konumunda, sadece iç pazara değil dış pazara da ürün sunarak yüksek ihracat yapabilen, Türkiye ilaç ihtiyacının daha yüksek bir kısmını karşılayabilen, uluslararası standartlardaki yüksek teknolojisini Ar-Ge ile bütünleştirmiş bir yapıya dönüşebilecektir.
W- Çok teşekkür ederiz. Sadece ana başlıkları verdiğiniz halde oldukça detaylı bir çalışma yapmışsınız. Son olarak ilaç sektörü hakkında bilgi almak isteyenler ve ilaç sektörü için yapmış olduğunuz 2023 Vizyon çalışmasına nasıl ulaşabilecekler?
M.A.- “2002-2019 Dönemi Türkiye İlaç Sektörü Analizi ve 2023 Vizyonu” kitabında, Türkiye ilaç sektörü, sektörü etkileyen gelişmeler, pazar ve harcama yapısını farklı perspektiflerden analiz eden ve 2023 vizyonu oluşturan bir çalışma yapılmıştır. Çalışma ile 2003 yılından itibaren izlenen politikalar neticesinde Türkiye’de ilaç sektörünün nasıl geliştiği, finansmanı ve ilaca yapılan harcamaların detaylı analizi yapılarak, sektörün mevcut durumu, stratejisi, hedefleri incelenmiş ve 2023 vizyonu oluşturulmaya çalışılmıştır. İlaç pazar ve harcamaları 2002 yılı ile 2019 yılları ve arasındaki döneme ilişkin yapılmıştır.
“2002-2019 Dönemi Türkiye İlaç Sektörü Analizi ve 2023 Vizyonu” kitabımıza Nobel Kitabevinden ulaşmak mümkündür,
W- Değerli Mehmet Bey başarılı çalışmalarınızın daim olmasını temenni ederiz, paylaşımınız için teşekkürler.
